Аляксей Карпюк - Карані

Але новы віцэ-прэзідэнт горада — Цыдзік — вырашыў тыя алеі знішчыць ды ўсюды насадзіць «італьянскай ліпы», бо каштан яму здаўся дрэвам нешляхетным. Брыгады рабочых пачалі старыя дрэвы пляжыць. Гродзенцы ўзбунтаваліся, паадбіралі ў рабочых тапары, паламалі пілы і далі ім па карку.

Аднойчы Лаўрэнавай роце адмянілі палявое вучэнне, і з Румлёва спешным парадкам паперлі яе ў горад. Салдатам выдалі па тры халастыя патроны, бы на манеўрах, але загадалі адзець усім каскі. У баявой гатоўнасці рота некалькі гадзін прастаяла на казарменным пляцы. Устрывожаныя салдаты і афіцэры ламалі галовы — калі аб'яўлена вайна, то чаму выдалі халастыя? Кйлі — вучэнне, то навошта каскі?!

Душыць «каштанавы бунт» Лаўрэну так і не давялося. Парадак сумела навесці паліцыя са «стшэльцамі»[ 7 7 Маладзёжная ваенізаваная арганізацыя ў буржуазнай Польшчы. ] сама. Паліцыянты і прасачылі, каб дрэвы спілавалі — да апошняга, а завадатары бунту трапілі ў халодную.

З той пары «ліпа» тая і разраслася ў горадзе, як крапіва. Запаланіла вуліцы, падворкі, схілы ўзгоркаў і яры. З'явілася нават у Бераставіцы, Ваўкавыску і Свіслачы. Чужынца пасля вайны чамусьці сталі ўжо велічаць «амэрыканскім клёнам», а што толку? Заві хоць так, хоць сяк — лепшым ад гэтага не стане. Страх, якое паскуднае дрэва — ні віду, ні камля, ні плоду. А з ліста яго восенню на тратуары — адная плямка, аслізлая і гнілая, таму на вёску нават апош-ні дурань панскіх саджанцаў не прывозіць.

Але надышоў канец «амэрыканскаму клёну» — зараз яго высякалі ды заводзілі ў горадзе каштаны зноў, бо так ужо на свеце вышэйшай сілай устаноўлена, што ўсё вартае наверх рана ці позна вылазіць усё роўна, хоць ты шпінай яго і так і гэтак, хоць прызнавай ці не прызнавай.

Ад былой казармы пяхотнага палка, калі давярнуць па вуліцы ўздоўж маладых каштанчыкаў, якраз выйдзеш унь туды — да Старога замка. Салдат да яго вадзілі на экскурсію не раз і не два, і тыя паходы — ах, як урэзаліся Лаўрэну ў памяць.

У двары Старога замка ішлі раскопкі старажытнага палаца і царквы. Цяпер там распасцёрся вялізны дах, пакрыты толем — ледзь не на паўкіламетра. Тады было ўсё пад адкрытым небам — лазь па мурах, глядзі сабе колькі хочаш і слухай экскурсаводаў.

Пра каралёў, цароў, князёў яны з Касцевічам і Шпаком сказанае лавілі «ўпаўвуха», бы Васіль казаў. Затое вельмі цікавіліся іншым.

Худы ды высокі паляк у светлых шараварах і ў белых панчохах да каленяў — Ёдкоўскі[ 8 8 Юзаф Ёдкоўскі — польскі археолаг (1900—1946). ] — ахвотна паказваў траім салдатам-беларусам толькі што выкапаныя косткі жывёл. Адчуваючы шчырую зацікаў-ленасць мужыцкіх сыноў, прафесар цярпліва ім тлумачыў, якое пяцьсот гадоў таму людзі гадавалі быдла, якіх трымалі коней і кармілі свіней, а нават — якія былі куры.

«Такое ўсё дробненькае ды маленькае, такое марнае, а каб цябе люндра свіснула!» — дзівячыся, вымавіў сваю любімую пагаворку Міхась Касцевіч.

Дзівіцца было з чаго.

Каровы — хочаш вер, хочаш не — мелі вышыню адно дзевяноста пяць — сто пяць сантыметраў — якраз салдатам па жывот. I мяса, на-пэўна, даваў тады больш алень, чым іншая рагуля. Гэткую кароўку сённяшні мужык мог бы вельмі проста ўзваліць на плечы ды павалачы.

Нізкарослых трымалі і коней — а няхай на яго, якія былі малыя. Калі мераць ад зямлі да карка, колішнія сіўкі ды буланчыкі ўсяго мелі сто дваццаць — сто трыццаць сантыметраў росту. Рэдка трапляліся вышэйшыя — на такіх ездзілі каралі ды важныя начальнікі.

Зусім дробненькія былі свінні — іхняе мяса на смак, напэўна, мала яшчэ адрознівалася ад дзікавага. .

Адны зубры і калісьці важылі больш за тону. Затое зараз кожны калгасны бугай не ўступіць лясному волату. Звітнасцю — так, але — не вагой.

А колькі Ёдкоўскі ведаў пра даўніну!

Што яго дзяды і прадзеды былі плытагонамі, Лаўрэн добра памятаў і нават ганарыўся гэтым. Але што Румлёва, куды ён цяпер, салдатам, тупаў кожны дзень на вучэнне, тоіць сляды яго працавітых продкаў, і не здагадваўся.

Толькі Ёдкоўскі яму разжаваў, што рум — месца, дзе сплаўлялі сосны, вязалі ў плыты, адкуль лес плытагоны гналі ў Балтыку. Гэтак-сама вучоны цікава тлумачыў салдатам, чаму прыгарадныя вёскі называюцца Крыжакі, Падкрыжакі, Пушкары, Конюхі, Караліна, Аўгустова, Фолюш, Ласосна, Форштат, Дзевятаўка, Грандзічы!..

2

Ад моста Лаўрэн пакіраваў уверх, а думкі яго пераскоквалі на іншыя кварталы. Каб так думаць, у маладосці мусіў ісці з касой на балота ці браць сякеру ды сячы дровы. Без работы ў маладосці галаву адразу агортвала пустка і нудота, а калі думкі тады спрабаваў накі-раваць сілай, яны слізгаліся, бы па шкле. А прызвычаены за гады адзіноты да падобных момантаў, ён ужо гутарыў сам з сабой напру-жана, талкова і з прыемнасцю. Бытта некаму апавядаў, бытта пера-конваў. Бытта некаму хваліўся ці павучаў знаёмага, госця, сябра-аднадумца.