Аляксей Карпюк - Карані

— Курносенькая, ты — зусім шчэ маладзенькая, уваж нас, старых! Пастой сабе трошкі! Хай пажылы ветэран лепш тут пасядзіць — ахвота пагаварыць з земляком!

— Ой, калі ласка! — засаромлена ўсхапілася дзяўчо.

— О, каб бог табе, прыгажунька, ладнаго жанішка даў! А ты сядай, зямляк, хутчэй!

I, хоць яму не хацелася, Лаўрэн мусіў апынуцца на сядзенні перад саслужыўцам з польскага войска і «афэрмай» — Зміцерам Крапаком з Мянькоў, апранутым у абмоклы, латаны-пералатаны кажух, а на чорнай, як саган, галаве — такая ж разлезлая ад вады і старасці трусіная вушанка.

Яшчэ перад вайной чалавек гэты прыстаў у прымы да зялёна-далінскай няхлюістай — з вечнымі пархамі ў валасах — дзеўкі, Хвядоры Касавокай. Пра новую пару вяскоўцы адразу сказалі:

«Сышліса два друга — дуга і пуга!»

I вельмі слушна сказалі. Свайго хлеба ў Хвядоры хапала адно да каляд, але малады муж гаспадарыць на новым месцы пачаў з таго, што адразу прадаў паўтара пуда цесцевага жыта ды купіў Біблію, каб мець пра што спрачацца з гудзевіцкім бацюшкам.

На вёсцы смяяліся, што Зміцер любіў у чужых коней зубы лічыць, не маючы ў кішэні ні гроша. I што менавіта ад яго пайшла ў народ байка пра гультая, які, бывала, адправіцца з касой на поплаў, але покуль выйдзе пракос, то ў пачатку гоняў трава зноў вырасце па самы пояс.

Лаўрэн яшчэ добра памятаў, калі Змітрук «за польскім часам» ставіў хату, аддзяляючыся ад цесця, і на дохлым мышастым коніку — нават без набэдрыкаў — цягаў для фундамента каменне з Нёмана. Па старому знаёмству не паленаваўся тады прымаку падказаць:

«Кінь, Зміцер, рабіць так-сяк, наўскасяк, абы не па-людску,— не будзь нідарайдай! Уся вёска з цябе смяецца! Запомні: ні з вады, ні з агню каменне для гэтаго не ўжываюць — патрэскаюцца! Дарэмно каня гробіш!»

«Што ты мне трэліш, Маркевіч?! Ёо-о, маё-о! Каб я большаго клопату не меў — на жызню маю і з патрэсканым фундаментам халупы хопіць!» — бесклапотна кінуў той.

У 1944 годзе Крапака з Лаўрэнам бралі ў савецкае войска, але і з таго часу добрага ўспаміну аб чалавеку Лаўрэн не захаваў.

Пасля вайны ні на адной рабоце прымак доўга не затрымліваўся, бо кожная яго нудзіла — круціўся сярод тых, каго Лаўрэн не паважаў. Меў аж чатыры дачкі. Вечна ездзіў у горад прадаваць самагонку ды бабам прывозіў модныя кофты, касынкі, іголкі для швейных машын, ніткі для вязання, лаўровы ліст ды ванільны корань на цеста, покуль участковы Касцевіч, якога ў вёсцы звалі Панімаеш, не паклікаў Лаўрэна панятым, не канфіскаваў аж два самагонныя апараты, не ўляпіў штраф і не абарваў Крапаку гандаль.

Не адставала ад свайго Зміцера і яго жонка. Вясной і летам яе агарод зарастаў лебядой ды малачаем, затое кожнаму ў вёсцы яна давала парады, а ў бабскай кампаніі толькі і чуваць быў яе грамавы голас.

У калгасе Крапакі працавалі мала. Іхнія дзяўчаты, як толькі вы-раслі, адна за адной выйшлі замуж і пераехалі ў Гродна да сваіх мужыкоў.

Зараз чалавек зусім не збіраўся крыўдзіцца на земляка за панятога — сыпануў на Лаўрэна інфармацыю:

— Чуў? У зэшлым тыдні Кавальцоў Макар памёр!

— Ты што-о?!.— сумеўся Лаўрэн.

— Так, так, браце, дала ўжэ і нашаму Макару жаба цыцкі, царство яму нябеснае! Канец! А такім здаравяком удаўса — у-ух, і здаро-овы, куды мне, здэхлі, да яго. Памятаеш?

— Чаму ж не...

— Што-о ты?! Ніколі не хварэў і не кашляў нават, ні на што не скардзіўса! Нічого яму ніколі не балело — нават і зубы!.. Ух, які здаро-овы бы-ыў, ёо-о, маё-о! Левай рукой трымаў навясу дошку, а правай — трохцалёвы цвік заганяў у яе! Нават ты б гэтак не змог, хоць таксамо — я добро ведаю — не ўломак! Мажнейшы нават за цябе быў — куды-ы! А як шпарыў на балалайцы, калі вы са сваёй аркестрай, хаваючыса ад пана Куксы, па вёсках швэндалі за «польскім часам» ды за Беларусь агіціравалі! Праўда, апошні час горбіўса. Аднойчы я спытаў: «Макар, чаму ты стаў хіліцца?» А ён адбрахаўса: «Толькі пусты колас тырчма стаіць, Зміцер, а жыто, чым больш дабра ў сабе мае, тым цяжэйшае і тым ніжэй да зямлі хіліцца». I во!..

— Што ж, смерць не выбірае і не мінае! — уздыхнуў, крануты за жывое весткай, Лаўрэн.

— Але, не перабірае, ісціная праўда. А паслухай, як было! Лёг звечара нармальным зусім чалавекам, а раніцой жонка дзівіцца — чаму яе Макар так доўго не паднімаецца, чаго спіць так много,— ён жа збіраўса ў горад ехаць і ніколі з ім такого не было. Ладно, думае Тэкля, хай шчэ крыху паваляецца, усё роўна цяпер работы мало, а ў Гродно другім рэйсам паедзе. Напякла аладак. Шчэ падаіла карову, прыпасіла мужыку свежанькага малачка і падыходзіць упэўнено будзіць гаспадара на сняданне. Добро прыглядаецца, а ён — гатовы ўжэ, ёо-о, маё-о! Але ты скажы, якую лёгкую смерць меў — бы па заказу!