Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

— Не за сябе, не за сябе, за яе. Каб ты забыў яе...

— А сама куды цяпер, да каго?

— Не ўказаць.

— Ідзі, ідзі да Брытана. Ідзі да лейтэнанта, яны ўцешаць і нікога не ўспомняць, і ніхто не апынецца за плячыма. А ты была, была ўсё ж маёй...— Мацвей разумеў, што гаварыць так агідна і брыдка, але не хацеў і не мог спыніць сябе, гэтай брыдоты, здавалася яму, патрабавала адзенне Надзькі, пах і чысціня яго, пах дажджу і гарачага праса. Менавіта гэтыя пахі і злавалі яго, выводзілі яго з раўнавагі. Але разам з гэтым ён адчуваў і палёгку, бо ўсведамляў, што толькі што ён пазбег чагосьці непапраўнага, сапраўды небяспечнага, мо больш жахлівага, чым небыццё, смерць. I яшчэ адчуваў ён нейкую і страчанасць, як быў вінаваты ў тым, што не адбылося, што ён як бы ўцёк ад небяспекі, збег ад бяды, не дайшоў да яе краю, не зазірнуў за край. А зазірнуць варта было, там, за краем бяды, як і ў Чортавай прорве, ад якой ён таксама ўцёк, было ўсё ж нешта прывабнае і прыманлівае, і гэтае прывабнае і прыманлівае будуць цяпер неадступна крочыць за ім, мучыць, прыгнятаць нязведанасцю, непадступнасцю, як мучаць і прыгнятаюць чалавека ў сне і наяву тыя, цяпер перасохлыя ўжо крыніцы, да якіх ён прыпадаў у дзяцінстве, прыпадаў, але не здаволіўся, не здолеў захаваць, зберагчы іх для сябе і іншых, а калі збярог, то ўсё роўна не можа забраць іх і панесці іх з сабою, туды, туды. I ўсё астатняе жыццё будуць шчымець, ныць зубы, і сэрца будзе шчымець і ныць да апошняга глытка паветра. У сне ён быў куды больш смелым. У сне яму таксама крычалі «не чапай», і білі яго ў сне ўсе княжборцы на чале з Надзькай. I больш балюча білі, чымсьці толькі што Надзька, віслі на ім пудовымі гірамі жывыя і мёртвыя княжборцы, лямантавалі: не дадзім, не дазволім, не пусцім на край. А ён раскідаў іх усіх, жывых і мёртвых, ён усё ж ступіў за край. Ступіў і ўбачыў. А пра тое, што ён там убачыў, будзе маўчаць усё сваё жыццё. I калі смерць прыйдзе, будзе маўчаць. Не трэба нікому ведаць пра гэта, як не трэба было каню, Бялянцы, чуць аб тым, што ўбачыў Махахей у здратаваным немцамі жыце і што было з ім, з Махахеем, у тым жыце.

Зноў калола чырванню вочы Мацвею цагліна, адзіная цагліна, што знайшоў ён раптам у сцяне дзіўнага дома. I мігцела нешта ў глыбі той цагліны, гарэла жывым вокам яшчаркі, рдзела малінаю, выблісквала танным каменьчыкам, што быў на спражцы Надзьчыных басаножак, заманьвала, клікала да сябе Мацвея, загадвала пакратаць, выцягнуць гэтую цаглінку з сцяны, узяць у рукі і разгледзець, што ж там ёсць, і ныла загадзя, стагнала ад боязі, што ён паслухаецца, падпарадкуецца гэтаму загаду. I ён ведаў, што не трэба слухацца і падпарадкоўвацца, што гэта выпрабаванне яму, але не мог пераламаць, спыніць сябе, пацягнуўся да цаглінкі неспакойнымі, ліхаманкава-дрыготкімі пальцамі, адчуў, што робіць нешта непапраўнае, адчуў, як загаласіла нешта ў цаглінцы, залямантавала, пачуў, як заплакалі, загаласілі людзі:

— Не крані, не крані, не крані.

I з цаглінкі той жа крык, умольны ўжо:

— Не крані, не крані, не крані.

Але ён ужо крануў, ён ужо трымаў яе ў руках і адчуваў, што не здолее ўтрымаць, не па яго сіле тая ношка, як развязваецца пупок ужо ў яго. Але ўсё ж з апошняга, з астатняга працягваў трымаць. I патух агонь у цаглінцы, патухла, згасла ягада маліна, згарэў Надзьчын танны каменьчык. Пасыпаўся пясок, ракою пачаў наплываць на яго, Мацвея, на людзей, што былі, віселі на ім. Людзі адразу ж адліплі ад яго, пачалі закрывацца ад пяску далонямі, хутацца ў адзенне, а ён цёк і скрозь адзенне, скрозь целы людзей, і целы іх хаваліся ў пяску, сточаныя пяском, рассыпаліся, развейваліся пылам і прахам. I людзей вакол Мацвея было ўсё меней, але яго гэта не турбавала. У цаглінцы, у самай сярэдзіне яе, Мацвей убачыў самога сябе, голага, белага, са скрыжаванымі на грудзях вашчанымі рукамі. Стаяла ў галавах свечка, але яна не гарэла, ніколі не гарэла, а запалкі былі прыпасены ўжо, каб запаліць яе, карабок запалак ляжаў напагатове і запалачка адна зверху на гэтым карабку. Мо некаму было запаліць над ім гэтую журботную свечку. Хаця людзі яшчэ былі. Дрыжала і тухла ў яго руках цаглінка, хісталася хата, ходырам хадзілі сцены, трашчала страха, карагодзіліся ў пяску людзі, агрызкі людскія, крычалі нячутнае нешта. Адзіны толькі голас прарваўся, яго ўласны голас з цаглінкі:

— Майстра, майстра!

I з'явіўся, як з неба ўпаў ці вырас з зямлі, майстар, чорны, з нераспазнаным тварам. Перасталі карагодзіцца людзі і хістацца сцены.

Мы зараз, мы мігам, что нам стоит дом построить, гвоздь забьем — и будем жить,— сказаў п'яненькі чарнявы майстар. I, як толькі што Мацвей, падскочыў да кроквы, а там уздоўж кроквы вілася нейкая вяровачка, як ад лапцяў, ужо добра зношаных, чорная, зашмальцаваная. Да гэтай вяровачкі і пацягнуўся майстар.