Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

Тут не дрыгалка твая трэба, а во...— Махахей узняў галаву, рыбак, што прабягаў міма, паказваў яму, чым сёння трэба здабываць рыбу. Махахей прыпыніў яго. Снасць была мудрагелістая. Свінцовая груша, бомба грамаў з дзвесце. I з усіх бакоў па ёй кручкі.

— Глядзі ты, бач ты,— пахітаў галавою Махахей.— Чаго толькі людзі не прыдумаюць. I што ж гэта такое?

— Жывадзёр, дзед,— і рыбак пабег далей. Махахей толькі цяпер заўважыў, што не толькі ёгі, але і ўсе іншыя ўжо далёка адышлі ад яго. Ён застаўся адзін, натоўп жа густа і напорыста рухаўся ў глыб пратокі. Рухаўся няроўна неяк, бы п'яны ці пад кулямі, увесь час мяняў кірунак. Галава гэтага натоўпу, якую складалі, пэўна, самыя прадпрымальныя рыбакі, на хвіліну-другую пынілася, імгненна і чорна набракала, то напіралі па яе тыя, што ішлі пасярэдзіне, тулава, хвост распырскваліся веерам і ўтваралі нешта падобнае да хваста рыбіны. Веер гэты з берага да берага ахопліваў пратоку, і пачыналася работа: маханне, дрыганне, шморганне. Пяць — дзесяць рыбін з адной пелькі — і зноў кружэнне па пратоцы. «Чаго гэта яны кружаць?» — зацікавіўся Махахей і падняўся паглядзець. Рыбакі на лёдзе, што і касяк рыбы над ільдом, рухаліся, паўтараючы адзін аднаго з дакладнасцю нечага машыннага, неадушаўлёнага. Спуджаны чорнай навалаччу, што навісла пад ім, салома-лешч, які шукаў паратунку, бег ад прыдухі, да свежага паветра, да жаданага і жыватворнага глытка чыстай вады, у якой бы не было ні тарфяной каламуці, пі гпіласці дрэў і балота. Ляшчы кідаліся з аднаго боку ў другі, шчыльна збіваліся ў бесталковы статак, у якім больш моцныя душылі, церлі слабых і таксама гінулі, параненыя ў створанай імі ж таўканіне і штурханіне. Нідзе і нікому не было паратунку. Гібельным быў круг, па якім яны рухаліся. Не маглі яны нікуды ўжо ўцячы і збегчы ад страху, які пасеялі самі ж. Вада, у якой яны плавалі, была ўжо напоена, насычана іх немым крыкам і жахам, бо ўсе яны крычалі і жахаліся, зявілі зяпы, вывяргаючы з сваіх жабраў адчай і жах, назбаўляліся ад аднаго адчаю, ад разлітай на ўсёй вадзе атруты — абескіслароджанасці, дыхалі зноў той жа самай абескіслароджанасцю жаху і адчаю, зараяіа- лі той жа атрутай безвыходнасці не толькі ваду, у якой жылі, але і паветра, якім ужо дыхалі людзі. I людзі былі ўжо распалены сутарганай безразважнасцю пагоні, палявання, бы пугамі, сцябалі ваду, і ляшчоў, і сябе, азарт свой. На бягу, адной рукою, зубамі адкаркоўвалі бутэльку з віном і гарэлкаю, адкідвалі ўбок пустыя бутэлькі, хавалі ў кішэнях тыя, у якіх нешта яшчэ боўталася, і жывадзёрамі аднаго за адным падцягвалі да пелек ляшчоў, чырвонымі і не гнуткімі ад холаду рукамі выдзіралі іх з пелек. А тыя, у каго рукі задубелі ўжо зусім і не здольныя былі ўхапіць і ўтрымаць жывое і склізкае цела рыбіны, здабывалі гэтую рыбіну зубамі. Зубамі працаваў здаравіла, каля якога спыніўся Махахей, малады хлопец з рукамі каваля ці механізатара, збітымі, падрапанымі, з ссаджанымі пазногцямі, адрослымі няроўна і бугрыста, а пальцы былі не адмытыя ад машыннага масла і крывавілі. Ён мог яшчэ трымаць імі вуду, як прывык трымаць і трымаў, пэўна, у якім бы стане ні знаходзіўся, баранку аўтамабіля ці молат, але жывое вылузвалася з яго рук. I хлопец толькі падцягваў да пелькі ляшча, падцягваў, шчэрыў зубы, падаў перад ім па коленцы і, баючыся, што не ўтрымае рыбы, дапамагаў сабе зубамі.

Махахей як убачыў гэтага хлопца, так і замёр, стаяў,

пазіраў па яго і маўчаў. І не адчуваў ён нічога, ні пратэсту, ні абурэння, пуста было ўсярэдзіне, як узрэзалі там і выцягнулі ўсе пачуцці разам з сэрцам, косткамі і жыламі. I цела, здавалася, запоўнена адным толькі паветрам, і паветра таго ў ім усё павялічвалася і павялічвалася, яму ўжо, здаецца, прыпякала ад яго, і вось-вось магло разарваць, утапіць у лёд. Адзінае, што яшчэ жыло ў Махахею і служыла яму, як заўсёды, верна,— вочы, больш верна, чымсьці раней. Яны глядзелі па ўсё, што адбывалася тут, як бы з глыбі яго, і глыбіннасць іх была незразумелаю і недаступнаю Махахею, як глядзеў ён цяпер не сваімі па ўсё вачыма, што былі дадзены на ўсё жыццё яму, палешуку, селяніну і калгасніку, бацькамі, таксама палешукамі і сялянамі, а пазычыў ён гэтыя вочы ў некага іншага, і толькі на сёння, на час рыбалкі ў пратоцы. I той, у каго ён пазычыў іх, здавалася Махахею, быў куды разумнейшы за яго, мо і больш бездапаможны, бо не азываўся, але разумнейшы. Розум быў вялікі, але нейкі журботны, што запасіў і запамінаў усё да нейкага часу, да нейкай пары, а да таго часу, да той пары нікуды не хацеў улазіць і ўмешвацца. Веданне, адчувальнае і Махахеем, але недаступнае яму, таксама не дазваляла ўмешвацца. I веданне гэтае ахоплівала і пранізвала не толькі вось гэтую хвіліну, усё, што адбывалася зараз, але і вякі, стагоддзі назад, вякі, стагоддзі ўперад. I нешта падобнае, здавалася яму, ужо было з людзьмі стагоддзі назад, і нешта падобнае будзе яшчэ стагоддзі ўперад. Падаў ужо так чалавек і будзе яшчэ падаць, і не адзін раз. I падымацца будзе. Ён жа, Махахой, таксама ў свой час падымаў рукі. Мо ён і цяпер на людзях, у пратоцы, перад гэтай саломай-церухой, рыбай, з паднятымі рукамі. Збоку ж сябе не бачна, бачыш і судзіш іншых. А іншых судзіць лёгка. Ты асудзі сябе. Паглядзі па сябе, чым ты лепшы, больш чысты за таго ж хлопца, у якога так замерзлі рукі. Бег па ёршыка, каб кінуць яго ў кішэню, а патрапіў па ляшча, і ўжо маленькаю здалася кішэня, у якую заўсёды ўлазіла столькі, што хапала і на юшку, і на скавараду, ужо сарочку намерыўся з плеч здымаць. I зняў бы, калі б нікога побач не было.