Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

Невядома чаму, навошта згадаў ён пра той валейбол, мо таму, што перад Вайной усе ў вёсцы захапіліся ім. Гулялі паміж сабой, гулялі з пагранічнікамі. Прыходзілі вечарам, ледзь ногі цягнулі, а беглі да пляцоўкі, як сёння да магазіна шыбуюць. Але немец не вельмі быў схільны, каб доўга ён думаў пра гэты свой валейбол. Аўтамат яго быў напагатове і злосны, куды больш злосны за гаспадара. Уладарна здрыгануўся ствол яго, хіснуўся з боку ў бок і зверху ўніз, крыжык як бы ў паветры намаляваў. I Махахей зразумеў, што гэта сапраўды крыж, магіла. I, паволі, сам дзівячыся з сябе — што ж гэта ён робіць,— паднімае рукі. Рукі падымаліся самі, хоць і не спрактыкаваныя яшчэ, хоць і не здагадваліся яшчэ, чаму гэта і навошта яны падымаюцца. Жыць хацелі рукі, хаця ён сам і адмаўляўся жыць — паланілі ж яго, забіралі з ганьбаю ў палон пад прызбаю, лічы, роднае хаты. Не прывядзі гасподзь, выскачыць яшчэ хто і ўбачыць гэта. I той ваенком, што адпраўляў яго на фронт, убачыць. Ён жа паверыў яму, абраў яго сярод іншых у вёсцы, абраў, нягледзячы па тое, што цётка нейкая яго за мяжою апынулася. Цётка, пра якую ён ні сном, ні духам, ён яшчэ не нарадзіўся, калі яна пайшла замуж у суседнюю вёску. А вёска тая апасля ўжо адышла да Польшчы. Ён не ведаў аб гэтым, а іншыя ведалі. Прызвалі і ў ваенным білеце адзначылі: «палітычна ненадзейны». I цяпер ён як бы спраўджваў тую адзнаку. I порсценька, хуценька шукаў у памяці, як абяліць сябе. Знайшоў, апраўдаўся: на мне ж світка, а калі світка, значыцца, адпусцяць, паглядзіць во зараз ды і адпусціць. Вінтоўка ж мая ў хаце прыхавана, аніякіх жа пры мне дакументаў няма. Смертнік адзіны, дык ён жа ў патайной кішэньцы, немец яго не знойдзе, не. Які ж я малайчына, думаў ён сам пра сябе, што заскочыць паспеў у хату, і добра, што хата пустая была, і вінтоўку паспеў схаваць і нацягнуць паверх гімнасцёркі світку. Світка і выратуе... I рукі яго ўжо былі ўзняты над галавой, вольныя і расслабленыя, толькі галава, шыя нешта касабочыліся, як вязы, пакрывіліся. I ў немца таксама, калі Махахей падняў ужо рукі, шыя скасабочылася, ён ляпнуў Махахея для прыліку, адвёўшы ўбок вочы, па кішэнях, па грудзях, пагнаў перад сабою ад вёскі, ад хат на дарогу, чаму Махахей надта ўжо ж быў рады: не цяпер, дык пасля адпусціць, галоўнае, ніхто яго сораму і ганьбы не бачыць.

Верыў, усё ўпарадкуецца само па сабе, па закону. I толькі раніцай гэтай веры настаў капец, калі да яго дабавілася яшчэ каля дзесяці нашых салдат і ўсіх іх строга пералічылі і прыставілі вартавых. Толькі тады ён пачаў думаць, як бы гэта ногі ў рукі ды і лататы адсюль, зразумеў урэшце, што гэта адбылося з ім. I ўцёк на трэці дзень. У прыбіральні распрануўся, утапіў абмоткі і галіфэ, застаўся ў споднім, што мала чым рознілася ад сялянскага адзення, прыбіўся да калоны вяскоўцаў, што гналі немцы на рамонт дарогі. У калоне той, праўда, таксама ўсе былі па ўліку, ён наламаў той улік, бо лішні быў. I знайшоўся паршывец, што, аж упадаў, хацеў выслужыцца немцам, хацеў выкрыць, выдаць яго немцам: не наш ён, не наш, салдат ён. Махахей ужо быў гатовы і да смерці, але яна абмінула яго. Немцам, пэўна, вельмі пільна была неабходна тая дарога, і раніцай яны не сталі разбірацца, хто ды чаму сярод тых, што будуць рамантаваць дарогу, лішні, а вечарам ён ужо быў далёка, ішоў на ўсход, I двойчы яшчэ трапляў у палон. Першы раз уцёк, другі — нейкая баба выкупіла яго ў немцаў за кабанчыка. Ад той бабы таксама ўцёк. А ў Смаленску... Але пра гэта Махахей не хоча ўспамінаць. Той, другі ў ім, што як бы робіць пры ім пракурорам, мо сам Жалезны Чалавек, а Махахей, калі б сказаў яму хто, што Жалезпы Чалавек жыве ў ім, паверыў бы, дык вось той пракурор дараваў яму ганьбу, не вельмі скора, але ўсё ж забыў, што ён некалі падпяў перад немцам рукі. А сам ён, Махахей, ніколі нікога не судзіў: будзь сам добры другім і другія будуць добрымі табе. Гэта ён засвоіў яшчэ ад бацькі. Не расстралялі яго, і добранька, і ладна, і за тое дзякуй. А расстраляць жа маглі, і нават вельмі проста ў той неразбярысе і блытаніне, што тварылася тады пад Смаленскам, усё было проста: і памерці, і выжыць. Ён выжыў. Больш таго, пад Смаленскам з'явіўся зноў той, другі, што пакінуў яго ў роднай вёсцы, калі ён падпяў рукі. Не хочацца сёння Махахею ўспамінаць аб мінулым і цяжкім, але і не можа не ўспамінаць, такі ўжо дзень, пэўна, па крузе дарога, а ў адваротны бок кружацца думкі. I не толькі думкі, усё ў адваротны бок. Вось і з рыбалкай гэтай — здзяцінеў зусім: у рэчцы, якой ужо няма, спрабуе спаймаць рыбіну, што таксама ўжо звялі, пешта рассыпанае ўжо даўно і даўно замеценае, пахаванае ловіць у мінулых гадах па зямлі, якой таксама ўжо няма, інакшае месца, інакшая зямля перад ім, жыццё на ёй інакшае, незнаёмае. I дзіўна яму і ніякавата, не, не толькі ад гэтага незнаёмага жыцця, а ад таго, што перажыў ён сваю зямлю, сваю рэчку, сваю рыбіну. Непрыкаяна, хоць і маўчыць ён, сцяўшы зубы, аб гэтай сваёй непрыкаянасці. Маўчыць душа яго. Яна, душа, праўда, прывыкла маўчаць, прывыкла да зацятасці, ніколі не была гаваркою, а калі і гаварыла што, то не зусім тое, што было ў яе на языку, ці толькі вельмі трошкі з таго, што па языку: дурны не здагадаецца, а разумны... Нават баба Ганна не заўсёды ведала, што ў яго на душы, хаця і чула гэтую яго душу, як ён пі душыў яе. Душыў, а яна ўсё роўна пры ім заставалася, не так, як той, другі, незгаворлівы ў ім. Той адразу ж пыхаў і пакідаў яго, і даводзілася яму, Махахею, ужо бегчы з хаты, з сяла, у гэтае ж поле, у гэтую ж сваю дуброву. I сярод дрэў і траў зацятая, аглухлая душа пачынала ажываць, пачынала гаворку з тым, незгаворлівым і непрымірымым, даводзіла яму, што вонкава яна, душа, хаця і згаворлівая, усярэдзіне такая ж дакорлівая, пакутная, толькі ніхто не бачыць, як яна кроўю абліваецца, бо нікому нічога няма да яе, вось і вымушана яна хавацца. Вымушана застойвацца, як і няма яе, хаця сам ён, Махахей, адкрыты, шчыры, увесь навідавоку і... у прыцемку ўвесь: відзён, каб быць нябачным, адкрыты, каб за сябе ж, за гэтую адкрытасць, шчырасць сваю і схавацца. Слоў жа па свеце шмат, але ж ці кожнае трэба выцягваць па святло. Іншыя ж з гэтых слоў, і такіх вялікае мноства, затым і створаны, каб мог чалавек, душа яго, пайсці ў гэтыя словы, як у лес, і, як за лесам, знікнуць у іх. I чым менш мы гаворым, тым менш даводзіцца хавацца душы, тым цэласней будзе яна. Яго палеская, княжборская зямля таксама не з гаваркіх, нямая нават, чужому нямая, таму, хто не народжаны ёю, хто не жыве на ёй, не дае ёй свайго голасу. Чужынец, той можа прыйсці сюды і ціхамірна, і з благім намерам, можа нават здзекавацца і мучыць яе, але наўрад ці выб'е слова, калі сам ён і ніхто з яго радні не падаў тут, не адыходзіў назаўсёды ў гэтую зямлю — ніхто і не адзавецца яму, ніхто не адгукнецца. Няма і не можа быць аніякай гаворкі, калі ты не даў гэтай зямлі сваёй крыві, не папаіў яе сваім потам, не кінуўшы нічога паперадзе сябе, нічога не знойдзеш і адзаду. Ні Галоскі-галасніцы, ні Жалезнага Чалавека. Дурніцай-трактарам успароць зямлю канавамі, выкарчаваць, прыбраць усё, што на тваё вока здаецца лішнім, не так ужо і цяжка. Невялікі розум трэба мець, каб абязмовіць яе, але вось каб зноў даць мову, язык, навучыць размаўляць нямога — да такога не спадобіўся яшчэ ні адзін з тых, хто жыве на зямлі. I побач з нямым нямее і той, з языком. Што можа сказаць гэтае роўнае поле, па якім ён, Махахей, зараз ідзе, таму, хто стварыў яго, яно ж жыве толькі імгненне і ведае толькі адно імгненне — дзень свайго стварэння. Так было, праўда, заўсёды, з імгнення, з дня стварэння пачыналася ўсё існае і з таго ж дня пабывала сваю радаслоўную, працяг яе. I ў працягу і крылася мужыцкая, сялянская моц, здабытак і шчасце на стагоддзі. А тут, па яго, Махахея, разуменні, у міг стварэння адбываецца і забойства, бо занадта пагрозлівае і незваротнае гэтае стварэнне, у гэтага ж поля адсечана памяць, і стварэнне падобнае на забойства. Не можа быць не падобным, калі, ствараючы адно, нішчыш другое. А па слязах другога ніколі шчасця не здабудзеш. А плача ўжо ўсё вакол. Адплакаўшы ўжо сваё і слязьмі сваімі ні рэчкі, ні возера не аднавіўшы, пайшлі адсюль бабры. Не былі на гэты раз слёзы баброў слязьмі замілавання, хаўтуры спраўлялі яны, хаўтуры па сабе і сваіх хатах. I пайшлі яны, як бежанцы, назаўсёды ўжо прэч адсюль. У прочкі падаліся. Хаўтурамі, сыходам разлічылася з жыццём нават рэчка. Глыбокай ноччу, у цемрадзі, захоўваючы ў тайне свой сыход, пайшлі ад сваіх абмялелых азёр і старыц, ад нор, над якімі ўжо не было вады, і ракі, пайшлі па-рачынаму, маючы ўвесь час перад сваім вокам свае хаты, мо і рачыная сляза хісталася на тым воку, мо яны не першы раз так пакідаюць свае хаты, таму і хада іх такая рачыная. Грымелі ў цемрадзі, шкраблі цемрадзь панцырамі ракі, упаўзалі з іх княжборскай рачулкі ў раку, асірацілі, пэўна, ужо назаўсёды, сваім сыходам Княжбор. Нядобра ім стала ў Княжборы. А нядобра зверу, казюрцы, нядобра і чалавеку, будзе нядобра. Бо ўсё жывое — радня чалавеку. Родным даводзіцца яму, Махахею, і гэтае поле. Там, наперадзе, відно ўжо Воўціна. У тым Воўціне немцы ў вайну жыўцом спалілі сто сорак душ, і хто здагадаецца, хто падумаць можа сярод такой роўнядзі, як гарэлі тыя душы, як попелам рассейваліся па зямлі. Хто можа падумаць, што тут, дзе цяпер стаіць ён, Махахей, таксама магілка. Чужая магілка, а за малым богам і яго магла быць. Трыццаць — сорак гадоў ляжаў бы ён ужо тут і парыў зямлю. Але ляжыць другі. I ён стаіць на магілцы таго другога, і нішто не здольнае сёння выдаць ужо гэтай магілкі, толькі ён сам, Махахей, ведае аб гэтым, толькі памяць яго падказвае, што адбылося ўсё прыкладна тут. Ходзячы яшчэ ў падпасках, гнаў ён тут скаціну з пашы дамоў, сустрэў чужога. Сустрэў, кінуўся на заставу, прывёў пагранічнікаў. Разам з пагранічнікамі прыбеглі і княжборцы. Збіліся з ног, але нікога не знайшлі, следу нават не пабачылі і ўжо на яго, падпаска, пачалі скоса пазіраць, што ўзняў сяло: маўляў, выдзеліцца захацеў, шпіёна захацеў злавіць. I ён ужо і сам сумняваўся: ці бачыў каго, ці не. Не мог жа чалавек скрозь зямлю праваліцца. Адышоўся ў бок ад усіх, да старыцы. I там, каля старыцы, за кустамі пачуў, як цурчыць вада, прыгледзеўся і ўбачыў у вадзе чалавека.