Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

Вясной, у час паводкі, было гэта. Вада перла яшчэ з усіх бакоў, але ўжо ішла на спад. На раку нечага было і выходзіць, ён сядзеў з вудаю на востраве каля возера, пад дубам. Ні возера, ні дуба таго ўжо няма, але ёсць Аркадзь Барздыка, які таксама быў тады з ім. Быў яшчэ Антон Роўда, нябожчык ужо. Брат яго Васіль, таксама нябожчык... Палавіна вёскі нябожчыкі — усіх прыбрала вайна. А тады яны былі жывыя і не здагадваліся, што па іх долю выпадзе вайна, што на іх жыццё ўжо адліваюць кулю. Рыбалілі сабе ў ахвотку, палілі агонь пад дубам, пражылі сала на дубцах. I такое сонца было! I не на небе, а ў вецці дуба, і цішыня, цішыня, чутно, як сыходзіць вада, калыша і шапоча ў затоцы капаплянікам. Вуда ў Махахея бацькава, з конскага воласу ў шэсць столак сплеценая, ды так, што аніводнага вузельчыка. А вось, халера, не клявала і на бацькаву вуду. Ён пакінуў яе, забавіўся з салам, Антон Роўда загукаў:

— Дзыбае, дзыбае нехта, Цімох, вуду тваю.

— Хлопцы, лешч, нішкні,— шэптам выціснуў ён з сябе, замёр, сочачы за паплавам.— Там у мяне такі чарвяк, такі чарвяк, што драбяза і не падыдзе, збаіцца...

— Чарвяк і сапраўды быў вялізны, выпаўзень — расавік. I нехта, далібог, як лешч, смактаў гэтага выпаўзня: наплаў то ледзь-ледзь прытапляўся, то цалкам вынырваў з вады, клаўся набок і адплываў крышку ўбок. Паўвёскі хлапчукоў, аднагодкаў Махахея, будучых нябожчыкаў, стаяла за яго плячыма, нецярпліва сукала нагамі. Раілі хорам і падсякаць, і не спяшацца. Ён падсек, выцягнуў свайго расавіка некранутым. Закінуў зноў, праклінаючы парадчыкаў: а раптам ды не падыдзе больш лешч, напалохаў ён яго. Але клявала зноў і зноў асцярожна, памяркоўна, як клюе толькі добрая, ладная рыбіна. I ўсе паверылі ўжо ў добрую рыбіну. I Цімафей папяўся, чакаючы небывалага супраціўлення рыбіны, і падсек зноў. Супраціўлення не адчуў, ён шморгнуў леску так, што яна ўзвілася ў неба і заблыталася ў дубовым голлі, а па кручку біўся ёршык, у два разы меншы за чарвяка, дзе такі толькі вырас, з якога галоднага краю прыбег толькі сюды такі аглаед. I якім аглушальным рогатам сустрэлі яго бераг, дуб і сонца ў яго вецці.

— Лешч, лешч, ой, трымайце мяне, утаплюся...

Махахею чырвона зрабілася ўваччу, ён кінуўся, бы пайшоў урукапашную на таго ярша, садраў яго з кручка і хацеў ужо жахнуць на пясок і таптаць, таптаць яго нагамі, але адчуў раптам пякучы боль у пальцы. Раззлаваўся па ярша і. здзівіўся, колькі болю можа таіць у сабе гэты ёрш, гэтае нішто, дзе ён толькі хаваецца ў ім, дзе, калі ён адчуваў боль увесь той дзень, і сёння, калі мінула амаль што паўстагоддзя, не адышоў ён. Вось дык дробязь, вось дык пусцяковіна, смаркаты ёрш, нямее, адымаецца палец на правай, рабочай руцэ.

Яны ж, хлопчыкі, тады, паўстагоддзя назад, нядобра, брыдка абышліся з тым яршом, утапталі, умясілі яго ў пясок, замучылі, засыпалі ў пяску, распнулі, як Хрыста, па пяску, шалеючы ад радасці і захаплення, адмаўляючыся прызнаць у ім жывога і мёртвага, бачачы адну толькі прыкрую нікчэмнасць і недарэчнасць, адыходы жыцця і вады. Але ў гэтым смецці існага, мабыць, ёсць яшчэ і памяць. І яшчэ нешта, акрамя памяці, параднёны гэты ёрш-пусцяковіна з ім, не з ім асабіста, а з тым, хто над ім, хто нябачны ў ім і не зусім мо зразумелы яму, пад чалавечым у ім, у Махахею. Махахей дапускаў у сабе прысутнасць некага іншага. І гэты іншы ўсё жыццё быў у ім: вока нейкае, што ўсё бачыла і судзіла яго, ці чалавек нейкі, што жыў даўным-даўно і даўно памёр, але ўваскрэс потым у яго, Махахея, зямной абалонцы, у яго плоці і крыві, а мо і той чалавек, які нават не нарадзіўся яшчэ, што толькі прадчуваў яшчэ сваё будучае параджэнне, і ў гэтым сваім далёкім прадчуванні ён ушаноўваў і аберагаў сябе і яго, Махахея, як свайго прабацьку і як сваё будучае дзіця ад усяго, што здавалася яму недастойным і брыдкім, чаго ён саромеўся б, ад чаго было б сорамна і Махахею. Гэтае вока, што ўсё бачыла, ці чалавек судзілі Махахея, яго жыццё, яго ўчынкі і нават думкі, не дазвалялі яму схітрыкаваць там, дзе можна і дазволена было хітрыкаваць у будзённым, звычайным жыцці, не дазвалялі яму, Махахею, заступіць за тую рысу, па-за якой ён ужо быў не самім сабою, не Махахеем-княжборцам і палешуком, а нейкім іншым, пабочным і непатрэбным ні Княжбору і яго людзям, ні сваім нават дзецям. Гэты чалавек увайшоў у Махахея яшчэ ў дзяцінстве, і не заўсёды ладзіў з ім Махахей. Выпадалі між імі і крыўды, і спрэчкі, здаралася, што іншы раз той пакідаў яго, ненадоўга, але пакідаў. У вайну было, у роднай вёсцы. Але пра тое не ведае ніхто, нават яго баба Ганна не ведае. Не варочаецца ў яго расказваць пра гэта язык. Спрабаваў расказаць дзіцяці, сіраце, як рос некалі і сам, Мацвею Роўду, ды нехта ўсё ж параіў спыніцца. Не дзіцячая то была гаворка, не для Мацвея Роўды, тым больш такога, якім ён зрабіўся сёння. Гэта тады, пасля вайны, Мацвей пачынаў сваё жыццё, як пачынаў яго некалі і ён, падпаскам. Мо гэта і вымусіла яго распачаць тую гаворку, але нехта абярог тады яго. Той, іншы ў ім, і паспрыяў яму: не ўсё і не ўсім жа трэба ведаць пра цябе... У палон здаўся, трапіў ён, Махахей, да немцаў. Сам рукі падымаў. Пад аўтаматам, праўда, але падняў. Падняў угару рукі, ведаючы, што робіць, і таму да скону, пэўна, ужо наканавана яму памятаць пра тое і пакутаваць. Сядзеў ён, хаваўся ў жыце каля Княжбора, калі першыя немцы наскочылі ў вёску і забілі таго бусла, аб якім на Палессі складзена паданне. Упаў бусел, устаў з жыта Махахей. А перад ім стаіць ужо немец, аўтамат ад сваіх грудзей у грудзі яму скіраваў. I вось-вось, здаецца, выскачыць адтуль чорцік і скончыцца гэтым чорцікам яго, Махахея, жыццё. Ведае аб гэтым немец, ведае аб гэтым Махахей, і чорцік ведае, пасміхаецца з чорненькай дзірачкі аўтамата. I немец усміхаецца: ком-ком, зольдат. А Махахей апрануты ў світку сялянскую, а абмоткі і галіфэ па ім — вайсковыя. I не ведае яшчэ, ці то жывы ён, ці то ўжо не, ён толькі што ўпароўся ў гэтае жыта, прыджгаў сюды з бою, семдзесят, лічы, кіламетраў, як урэзалі ў першым жа баі немцы, дык хто толькі куды, ён да самае хаты апамятацца не мог. Але з таго бою ён бег, амаль што не ведаючы, куды і ад каго бяжыць, усе бягуць, ну дык і ён не дурны адставаць. А тут перад ім быў ужо бачны вораг. Тут ужо на ўсіх не зваліш і не спішаш. I стаялі яны адзін перад адным, твар у твар. І твар чужы, нямецкі, не ўдаваў Махахею ні на чужы, ні на нямецкі, па свайго, вясковага, быў падобны той яго немец, па Аркадзя Барздыку, толькі з твару, здавалася, быў ён больш лагодны, больш памяркоўны і дагледжаны, чым Аркадзь Барздыка. I задаволены такі, такі задаволены. Гэта ён радуецца, што ўзяў мяне ў палон, здагадаўся Махахей і зазлаваў: Аркадзя Барздыку ён кідаў цераз сябе, клаў на абедзве лапаткі, і ў валейбол гуляў лепш за яго, біў, што з гарматы, і справа, і злева.