Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

— Куды іллеш, куды іллеш, — забуркацела, падхапілася з ложка баба Ганна. Махахей адразу і не ўцяміў, чаго гэта яна, потым ужо цюкнула: што гэта ён як не хадзяін у сваёй хаце, над паганым вядром сыроватку ў пляшку налівае. А баба Ганна ўсхадзілася не на жарт:

— Як яны, што меліяратар, пачаў, што Мацвей Роўда. Я кожную крошку кабану, а ён на вецер.

— Дзве кроплі ўсяго не туды і пабегла,— збянтэжана пачаў апраўдвацца Махахей, разумеючы, што нечага яму тут апраўдвацца. Сапраўды як той меліяратар — і сваё сваім не лічыць. Тыя ні аб чым не дбаюць, чужое ўсё ім.

I бачком, бачком пасунуўся моўчкі з хаты, каб не выйшла яшчэ большай спрэчкі, каб спакойна і з ціхамірнай душой лавіць тую рыбу, хаця і не надта верылася яму ў тую рыбу, хаця і лічыў ён зімнюю рыбалку так, забаўкай, і не толькі забаўкай, а і нечым не зусім дазволеным: як ёсць звер, што па сваёй прыродзе павінен узімку спаць, так павінна ўзімку адпачываць ад чалавека і рыба. I не варта яе дражніць. Княжборцы ніколі зімой яе не дражнілі. Зрэдку хто з іх ставіў на рэчцы ў такі час жакі, больш ішлі на азёры, на адрэзаныя ад праточнай вады старыцы. I промысел там быў на карысць не толькі чалавеку, але і возеру, рыбе, што жыла ў ім. Высякалі лёд, ставілі ў азёрах рэшаты, плеценыя з лазы. На свежае паветра лезлі ўюны, траплялі і ракі, плоткі, шчупачкі, падлешчыкі, але больш за ўсё — уюны, нашывалася іх іншы раз як панесці вядро, а то і два. Ракаў выкідвалі адразу, грэбавалі імі ў Княжборы, лічылі паганымі, а ўюноў сушылі ў печы і па нечы, набівалі мяхі і торбы, каму колькі трэба. Ставілі і вешалі гэтыя мяхі і торбы ў каморах і расцягвалі па жменьцы па кішэнях за зімку, вясну, лета. Хрумкалі імі, як гарбузікі лускалі. Летам, калі не ставала мяса, варылі суп і юшку. Не сказаць каб вельмі ўжо княжборцы ўшаноўвалі гэтых уюноў, не лічылі іх пі рыбай, ні мясам, бо хапала і сапраўднай рыбы, было і мяса. А ва ўюнах бачылася аднавяскоўцам Махахея таксама нешта трохі і брыдкае, вужынае. I ўюны, бы адчуваючы такую правіну за сабою, хаця і не зводзіліся з княжборскіх балот, было іх там процьма, але, акрамя як зімой, на вочы чалавеку і на яго рыбалоўныя прылады не траплялі. А цяпер ужо гады тры, пачалася меліярацыя, і зусім зніклі. Спачатку пайшлі, пашыліся ў зямлю, у гразь, папляміўшы гэтую гразь кропкамі свайго сыходу. Хлапчукі капалі іх лапатамі, выцягвалі з гразі і рукамі, зводзячы пальцы ў замок, каб не выкруціцца ўюну, узяць яго мёртва, і, што наспелі, што можна было, выхапілі з гразі. А потым гразь гэтая акамянела, і ўюны ці то згінулі разам з ёю, ці то пратачыліся ў падземныя азёры і воды, калі яны яшчэ меліся ў Княжборы, не перасохлі. I, хочаш не хочаш, вымушаны быў Махахей пераходзіць з рэшатаў на дрыгалку — рыбачыць блясёнкай. Не сказаць каб вельмі ўлоўная прылада, ды і часу, цярплівасці на яе запасіцца трэба было, але работа, гаспадарка цяпер ужо не трымалі і не пынілі яго так, як раней. Можна было дазволіць сабе і пазабаўляцца. Ён выходзіў на гэтую забаўку некалькі разоў да гэтага дня, але ўсё не ў час. То быў маладзік, і рыба стайвалася, то наадварот — поўня, ну і, канечне, рыба разбягалася. А апошнім разам, калі, здаецца, усё павінна было спрыяць рыбалцы — і месяц, і надвор'е, і шчупак павінен быў «памяняць зубы»,— не пашанцавала зноў: трапіў па так званую п'етру. Што гэта такое, ведаў толькі адзін Махахей ды сёй-той яшчэ з рыбакоў Княжбора. Калі рыба зімою не бярэцца, значыць, настала п'етра: вада пасля марозу ўпала, адышла ад лёду, паміж лёдам і вадою ўтварылася паветраная падушка, і хутчэй можна злаўчыцца і ўкусіць сябе за локаць, чым спаймаць якую б то ні было рыбіну. I перад новым сваім паходам Махахей доўга чакаў, калі месяц павернецца і стане, як яму належыць, і ўстаіцца падвор'е, калі знікне гэтая п'етра. I дачакаўся, калі пайшло ўжо на вясну, надвор'е стаяла мяккае і роўнае, выграбся з хаты яшчэ ў прыцемках і адразу — да адзінага ацалелага каля Княжбора азярца — да Вясковага. Да святла ўздоўж і ўпоперак пацюкаў гэтае Вясковае сякеркаю, але каб што дзыбнула, так і не дачакаўся, ні адзінага акунёвага ўдару, хаця махаў той дрыгалкай, дрыгаўся сам, як штунда-трасун, упрэў ад той работы. Хацеў ужо на ўсё плюнуць і шыбаваць дамоў, але заела: не можа такога быць, каб ён, ды ў сваёй вадзе, ды не спаймаў ані жабы, ані рыбіны.

Махахей, ахаланаючы, уладкаваўся на паваленай, умерзлай у лёд асіне, прыгадаў, дзе можна пэўна спадзявацца, што нешта зловіцца. Мясціны ўсе, усе яміны, віры, завоіны ён ведаў напералік, але цяпер успамінаў аб іх, як успамінаюць нябожчыкаў. Абрамчукову яміну на рэчцы абрэзалі, калі спрамлялі рэчку, абрэзалі і па векі вечныя засыпалі той яміне вочы, тое ж было і з вірам каля бабскага пляжа. Сёння не было ўжо знаку і ад самога пляжа. Віры каля Свілёва перасохлі, дзе раней была круча, завоіна, цяпер... дуля там з макам. I выходзіла па тое, што рэчка яго цяпер ужо не рэчка, яму не рэчка. Мо хто яшчэ і назаве яе рэчкай, але, пэўна, гэта будзе толькі той, хто народзіцца пасля яго, хто не бачыў і не ведаў, што такое сапраўдная рэчка, у яго язык не павернецца, каб абразіць сваю памяць і памяць рэчкі. I, такім чынам, у прыбытку заставалася тая ж самая дуля, да самага Храпчына, да вялікай ракі, на якую сёння ў Роўды не стае яшчэ моцы, няма чаго і рабіць, не варта і размотвацца. I Махахей, усё яшчэ распалены, скінуў шапку, бы не яго рэчка і не яго Вясковае возера, не яго зямля былі перад ім, а стаяла труна і ён развітваўся з тым, хто ляжаў у гэтай труне. Наскочыў вецер, раскідаў і высушыў яго сівыя і рэдзенькія ўжо валасы, студзіў, сіверыў галаву і лоб, але ён нібы не адчуваў холаду, не баяўся прастыць. Не паднімаючы галавы, падняўся з асіны і, не выбіраючы дарогі, пабрыў спачатку Вясковым, потым рэчкаю да Храпчына. Шыбаваў Свілёвам і Балонню, праз сваю дуброву, няўтульную і зябкую без падтрымкі іншых дрэў і кустоў, ішоў, паглыбіўшыся ў сябе, бы на самай справе развітваўся з усім, што бачыў, з кожным дрэвам, кожнай купінай і кожнай лагчынкай. I, развітваючыся, непрыкметна раставаў і саграваўся, таму што паступова набываў іншы зрок. I паўставала перад ім не толькі тое, што было тут цяпер, але і тое, што было раней, і такім, як гэтае былое запала некалі. ў душу, легла на душу. Дзівіўся, жахаўся з сваёй памяці, разумеў: нішто з таго былога незваротнае, і шкадаваў, але не сябе, не мінулае, што прарастала перад ім дубняком, клубілася стагамі сена, што беглі ўдалячынь, і пад зямлёю бруілася крыніцамі, шкадаваў і не гэтую невядомую яму зямлю, якую і хацеў, але не здольны пазнаць і прыняць, лічыць сваёй, а ўсё таго ж пабочнага, чужога, які сёння мо яшчэ і не нарадзіўся, але які абавязкова народзіцца, і прыйдзе, і з'явіцца. I што ж ён убачыць, як і на якой мове загаворыць з ім, з Махахеем, ужо мёртвым, ці зразумеюць яны адзін аднаго, паляшук палешука, ці не перавернецца ён у трупе, ці не выцягнуць яго з труны і не развеюць прах яго па ветры. Ці прызнае той, невядомы сёння яшчэ свету, гэтую зямлю, ці палічыць яе сваёй, ці зразумее, чаму яго дзяды і прадзеды і ён, Махахей, на краі жыцця, на краі сваёй магілы прымаюць усё — як ёсць; і як будзе — таксама ўсё прымаюць, таму што ён і іншыя ведаюць і бачылі не толькі, як ёсць і як будзе, але і як было. Бачылі і адстайваюць гэтае як было. Сённяшняе, цяперашняе як ёсць замешана, учынена на яго поце і крыві, ён чуе і адчувае гэтыя свае пот і кроў. А ці будзе адчуваць той, што ідзе за ім, калі ён, Махахей, і следу, і знаку ад гэтага следу яму не пакінуў, калі вакол толькі палі і налі — і на гэтых палях і вакол іх усё толькі для патрэбы, для жывата. Ці не заные, ці не занудзіцца душа ў таго, які яшчэ не радзіўся, ці не паўстане ён, хаця яго яшчэ, зразумела, няма, але душа яму ўжо створана і створана, складзена, злеплена сёння і з таго, што ёсць сёння, чым жыве гэтае сёння і чым жывуць ён сам, Махахей, і баба яго Ганна. I не з хлеба яна і булак, не з гарэлкі і віна, не з прысмакаў і ласункаў адных, а і з самога Палесся трохі, з лясоў і балот яго, з рэчак і ручаёў, з вады — з дрымучасці і глухамані складвалася і нараджалася яна, ажыла, увайшла ў чалавека і разам з ім пайшла па белым свеце і прыняла яго, прызнала, бо няма нічога — няма і душы, абсечаны карані — засохла і дрэва. I тады, каб неяк выратавацца, падоўжыць не жыццё, а паміранне, застаецца адно: ні па што не зважаючы і не азіраючыся, ні чужых, ні сваіх не прызнаючы, маючы адну толькі думку, адно жаданне: чаго б тое пі каштавала, ды толькі выжыць — грабці і грабці ўсё пад сябе, бо на ўсіх усё роўна ж не хопіць. Вось і ён ужо шыбуе па чужога, па ёршыка, які яму не належыць. Ёршык той, канечне, не крадзёж, дробязь гэта, пусцяковіна, але ж не яго дробязь, не яго пусцяковіна, яго ёрш плаваў, гуляў пад яго ж хатай і быў сто год не патрэбны яму. Не патрэбны да той пары, пакуль не стала гэтага ёршыка смаркатага, пакуль не звёў ён яго. Як толькі звёў — спатрэбіўся. За шэсць кіламетраў бяжыць ён на яго і галосіць: вярніся, вярніся, ніколі не абражу цябе, не назаву смаркатым, не выкіну на сонца, на пясок паміраць на беразе, патрэбны ты мне — неабходны, хаця карысці ад цябе аніякай: хвост ды калючкі. Але, акрамя хваста і калючак, ёсць у гэтай нікчэмнай рыбіне нешта і іншае, што Махахею цяжка і вызначыць, як радня яму той ёршык, блізкая ці далёкая, бы некалі таварышавалі яны і сябравалі, толькі нечакана скончылася гэтае таварыства і сяброўства. I як толькі скончылася, пачалі яны слаць адзін аднаму праклёны і клялі адзін аднаго мо за падобнасць, бо абое рабое: калючыя, яршыстыя, непрыкаяныя ў вадзе і па зямлі, не патрэбныя адзін аднаму. А цяпер Махахей адчуў, што гэта зусім не так, што не могуць яны адзін без аднаго, як баба без мужыка, а мужык без бабы. Адчуў сваю падобнасць і еднасць з гэтым ёршыкам, і адразу ж знямеў вялікі палец па правай, рабочай руцэ, адымацца пачаў палец, бы пакідаў ён руку, сыходзіў у прочкі ад яе. I Махахей успомніў, што менавіта гэты палец укалоў некалі ёршык, даўно, калі далонь яго яшчэ не мела такіх мазалёў, такой брані, і боль быў тады не цягучы і нямы, як зараз, а колкі, востры. Ён успомніў і самога ёршыка, які ўчыніў такі боль, малюпасенькага і сапраўды бясконца смаркатага, дакладная копія самога яго, даўняя копія партрэта, які даўно ўжо сцёрся і аднаўленню не паддаецца, хаця мо ва ўнуках, ва ўнуках... Ёршык той быў хоць і малюпасенькі, смаркаты, але ж і надта ваяўнічы і рашучы, выхапіўся з вады, такі задзірысты, на ўвесь свет растапырыў калючкі...