Сяргей Кавалёў - Партрэт шкла

Мы зараз шмат гаворым i пішам пра праблему страты чытача, надзвычай вострую i актуальную для нашай літаратуры. Разважаем, шкадуем, наракаем, шукаем выйсця. А выйсця такога няма. Ёсць шмат канкрэтных выйсцяў, «вялікіх» i «маленькіх», i только ў сукупнасці яны, магчьша, палепшаць становішча літаратуры, абумоўленае (і ўзаемаабумоўленае) становішчам мовы. У прыватнасці, чытача трэба, бясспрэчна, не шукаць-гукаць, a выхоўваць. Выхоўваць беларускага чытача з дзяцінства, праз дзіцячую i юнацкую літаратуру, гэта добра разумелі яшчэ класікі нашай літаратуры на пачатку стагоддзя, разумеў Янка Маўр, павінен разумець кожны сучасны пісьменнік. Мы ж пакуль што нават не можам забяспечыць маленькага чытача добрай сучаснай казкай, якая з усіх твораў дзіцячай літаратуры карыстаецца ў яго найбольшай папулярнасцю, з'яўляецца пачатковым этапам мастацкага асэнсавання сусвету.

Побач з таленавітымі дзіцячымі пісьменнікамі ў кожнай літаратуры працуюць i такія, якім нізкі ўзровень таленту не дазваляе пісаць для дарослага чытача; менавіта яны ператвараюць дзіцячую літаратуру ў літаратуру другога гатунку, а часам i ў звычайную халтуру, рамесніцтва. Таму, акрамя прыходу ў казачны жанр маладых аўтараў, зараз шмат карысці для развіцця літаратуры прынёс бы зварот да казкі сур'ёзных «дарослых» пісьменнікаў, якія б, нарэшце, паглыбілі яе нацыянальны i агульначалавечы змест i ўзбагацілі форму.

У 1975 годзе выйшлі ў свет казкі Уладзіміра Караткевіча. «Чортаў скарб», «Верабей, сава i птушыны суд» разам з казкай «Кацёл з каменьчыкамі», змешчанай у «Хрэстаматыі па беларускай дзіцячай літаратуры» (1984) — лепшыя ўзоры беларускай літаратурнай казкі пасля «Казак жыцця» Якуба Коласа, хаця ў адрозненне ад ix — функцыянальна абмежаваныя, арыентаваныя выключна на дзіцячую аўдыторыю. Народнасць іх выявілася ў тэматыцы i ў вобразных рэаліях, аўтарская арыгінальнасць — у самастойным сюжэце i яркім індывідуальным стылі пісьменніка; шырока выкарыстоўваючы моўныя прыёмы фальклору (прыказкі, прымаўкі), Караткевіч аквеціў казку эмацыянальна-сіытаксічна, у рысах характару герояў відавочна адбіліся рысы характару аўтара, усё гэта дазволіла яму ўзняцца вышэй за распаўсюджаныя ў нас немудрагелістыя пераказы i перапевы фальклорных сюжэтаў. Менавіта стыль гэтых трох казак, прысвечаных мінуламу, робіць ix раўназначнымі па ўзроўні выканання апавяданням, аповесцям i раманам пісьменніка:

«Давай з табой сядзем i пагаворым. Ты што, спаць збіраешся ці хворы? Тады заставайся ў цёплым ложку. A калі ты здаровы i ты здаровая, то давайце сядзем на пашчапаныя бярвенні, ля прызбы, на лаўкі, а каму зручна — той i проста на падлозе».

«Ганяліся яны за вераб'ём цэлы год i неяк усё ж злавілі. Хацелі спачатку пакараць яго тым, што звязаць яму крылы. Але потым раздумалі. Прападзе верабей. I калі чалавечы суд павінен трымацца за чалавечнасць, то птушыны павінен трымацца за птушыннасць. Таму звязалі вераб'ю не крылы, a ногі».

«Чорт пачуў, што нехта ўнізе чмякае ды ліжа. А ён жа ведаў, што ў хаце нікога, акрамя кошкі, няма. I вось нейкая там кошка чмякае ды сапе, i не дае яму, чорту, чужой рэпы спакойна пад'есці.

Развярнуўся ён ды i піхнуў кошку нагой.

— Апсік! Апсік, гадасць такая!

Ну вось. А мядзведзь гэта табе не кошка. I я табе даваць мядзведзю выспятка ніколі не раю.

Пакрыўдзіўся Мішка. Згроб чорта ў ахапак, сцягнуў з прыпечка i давай яго мяць, давай яго прасаваць, давай яго лапамі валтузіць ды калашмаціць...»

У кожным з трох урыўкаў, як i ў кожнай з трох казак, адчуваецца Караткевіч (не менш, чым, напрыклад, у апавяданні «Жылі ў мяне мядзведзі» альбо ў рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні») з яго гарэзлівасцю, моўнай самавітасцю, гумарам.

Дзве цікавыя кніжкі выйінлі ў 1981 годзе: «Сінявочка» Аляксея Дударава i «Як верабейка сябра шукаў» Леаніда Улашчанкі. Гэта сучасныя літаратурныя казкі: дзеянне ў ix адбываецца ў наш час, поўнасцю адсутнічаюць усялякія «чароўныя» істоты i атрыбуты, героямі з'яўляюцца звычайныя людзі, жывёлы, рэчы, предметы i з'явы; некаторыя казкі нагадваюць звычайныя апавяданні, у якіх выкарыстаны прыём адухаўлення («Хто галоўны», «Як верабейка сябра шукаў» Л. Улашчанкі, «Мурзік i Піня» А. Дударава). Л. Улашчанку крыху перашкодзіла, праўда, празмерная дыдактычнасць i вытлумачанасць ідэі, імкненне не пакінуць у казцы ніякіх цьмяных мясцін i шматсэнсавасці, ад чаго мараль у адзежыне мастацтва нагадвае часта напаўаголеную жанчыну. Але ў лепшых казках («Песня жаўрука», «Чаму бярозка плача», «Акуляры i кіёк») аўтар несумненна дасягнуў межаў мастацкасці.