Сяргей Кавалёў - Партрэт шкла

Можа, вы заўважылі, што рэцэнзіі маладых нярэдка цікавей i змястоўней, чым у салідных, вопытных крытыкаў? Справа тут не заўсёды ў таленце; проста салідны крытык піша кнігі, даследаванні, артыкулы i толькі потым ужо рэцэнзіі, а для пачаткоўца рэцэнзія — адзіна магчымае «ўсё разам», таму i энергіі, i думак, i часу ён укладае ў яе значна больш, кампенсуючы недахоп вопыту. Але ці не да тых толькі гадоў, калі сам пачне пісаць даследаванні i кнігі?

Вялікае значэнне мае першая ненадрукаваная рэцэнзія. Чаму ненадрукаваная? Ды па самых розных прычынах. Лепш за ўсё, калі праца проста не ўдалася: пачатковец альбо не зразумеў пісьменніка, альбо не змог выказаць сваё разуменне ў адпаведнай форме, альбо тое i другое разам. На няўдачах вучацца, асабліва калі ёсць каму гэтыя няўдачы не пусціць у друк i разумна, дэталёва растлумачыць прычыны, тыцнуць у памылкі. Горш, калі рэцэнзія не пайшла па вузкакан'юнктурных прычынах: ад боязі кагосьці пакрыўдзіць, ад непрымання зместу ці формы рэцэнзіі, ад нязгоды ў ацэнках. Тады пачатковец азіраецца i ca здзіўленыем заўважае, што вакол яго буяе кампліментарная крытыка, што не заўсёды i не пра кожнага можна пісаць аб'ектыўна. Існуюць нават стабільныя, назаўсёдныя ацэнкі творчасці пісьменніка незалежна ад канкрэтнага ўзроўню канкрэтнай кнігі. Паэты i празаікі займаюць, аказваецца, нейкія пасады, працуюць часта ў тых жа рэдакцыях (альбо ў суседніх), куды меў няшчасце напісаць пра ix завельмі аб'ектыўную рэцэнзію неразумны юнак.

Спадзяемся, што яму хопіць сумленнасці i ўпартасці, любові да літаратуры i веры ў сваю, няхай сабе мізэрную, патрэбнасць ёй, каб не паддацца на ваблівы покліч кан'юнктуры. Тым больш што кан'юнктура ацэнак — не паўсюдная з'ява i не вызначае яна аблічча беларускай крытыкі, не перакрэслівае вартасцей i дасягненняў яе.

Безумоўна, як i кожнаму пісьменніку, крытыку неабходная не толькі элементарная ўнутраная прыстойнасць, але i мужнасць, бо нельга апраўдвацца неэтычнымі паводзінамі іншых i патураць сабе. Літаратурнае жыццё непарыўна звязана з жыццём літаратараў, толькі не кожны добры хлопец — добры празаік, i неабавязкова прыгожая дзяўчына — таленавітая паэтэса, таму нельга атаясамліваць творчыя адносіны з адносінамі ў жыцці.

Вернемся, аднак, да нашага ўяўнага маладога чалавека. Магчыма, акрамя рэцэнзій ён пачаў пісаць i артыкулы, шукаць нейкія новыя формы выяўлення, спалучаць навуковасць i чытэльнасць, элементы структурнага аналізу з імпрэсіяністычнымі замалёўкамі, чаргаваць разбор канкрэтнага твора з тэарэтычнымі разважаннямі, змяняючы філасофскія супастаўленні вобразнымі экспрэсіямі, імкнуцца, як тое належыць, спалучаць у крытыцы навуку i мастацтва. Бо кожны сапраўдны крытык робіць штосьці i для развіцця самой крытыкі.

Не хачу сказаць, каб у нас прызвычаіліся да стандарту, але навацыі ў галіне формы («дзе — у крытыцы?») успрымаюцца неўразумела i падазрона, адпаведна з агульным прынцыпам адносін да творчых пошукаў моладзі, сапраўды як у тым іранічным жарце: «Там шукай i вось там шукай, а там — не-не, не трэба!»

Ці ёсць яна ўвогуле, форма, у крытыцы?

Але ў чым жа тады рэалізуецца змест?

Магчыма, у маладога чалавека з'явіцца пасля некалькіх год рэцэнзавання нават параўнанне крытыкі з шлюбам у загсе: i там, i там патрабуюць адказваць, па сутнасці, толькі адно: «так?» ці «не?». Шмат хто бачыць задачу крытыка выключна ў падтрымцы здольных аўтараў i ў прымітыўна-службовым абслугоўванні патрэб мастацкай літаратуры. Якія ўжо тут пошукі, самаразвіццё i самаўдасканаленне! Атрымоўваецца нават так, што чым больш хто шукае, ускладняецца, тым больш стварае сабе будучых перашкод для надрукавання ды i часу затрачвае завельмі, а «крытык» — гэта не прафесія.

Яшчэ адна дылема: як ацэньваць літаратурныя творы — патрабавальна ці «параўнальна»? Здавалася б, ад параўнальнасці i зыходзіць патрабавальнасць, а высокая ступень патрабавальнасці гарантуе адпаведны ўзровень параўнання. Але на практыцы ўсё значна складаней. У аднаго крытыка слушныя патрабаванні да пісьменніка на ўзроўні класікі, у другога — на ўзроўні рэгіянальных падгруп, у трэцяга — на ўзроўні ранейшай творчасці самога пісьменніка, у чацвёртага — увогуле ніякіх патрабаванняў. Адзін улічвае агульнасусветны літаратурны кантэкст, другі — агульнасаюзны ці агульнанацыянальны, трэці — кантэкст творчасці «маладых», «пачынаючых», чацвёрты — ... (бывае i такое). Уявіце сабе, што рэцэнзіі гэтых чатырох крытыкаў апублікаваны ў адным нумары газеты альбо часопіса. Што зразумее чытач, незнаёмы з ix творчымі прынцыпамі? Ды навошта ўяўляць, успомніце хаця б рэцэнзію Анатоля Сідарэвіча ў «ЛіМе» па кнігу Алега Мінкіна «Сурма», цікавую рэцэнзію на адну з арыгінальнейшых кніг у беларускай паэзіі апошніх гадоў. Вышэйшы ўзровень патрабавальнасці да паэта, чым у гэтай рэцэнзіі ўявіць літаральна немагчыма, у двух словах прызнаўшы бясспрэчную таленавітасць паэта i значенне яго зборніка, крытык скіраваў усю ўвагу найперш на спрэчныя моманты i заўважаныя ім недахопы, аж да адзінкава-рэдкіх моўных хібаў. Само па сабе нічога заганнага ў тым не было, каб не было б у тым жа нумары газеты рэцэнзій іншых аўтараў на іншых маладых паэтаў... Што ж зразумеў з усяго гэтага чытач? Куды там Алегу Мінкіну да Людмілы Паўлікавай i Марыі Баравік! У яго ж моўныя хібы i толькі кветка паэзіі кволіцца, a ў ix колас жыцця рунее i ніякіх хібаў не адзначаецца!