Сяргей Кавалёў - Партрэт шкла

Вось i думай, пачынаючы крытык, чым кіравацца: патрабавальнасцю ці «параўнальнасцю» — ды яшчэ ўлічы пры гэтым не надта высокую культуру творчых узаемаадносін, аб чым пісалі колькі год назад В. Бечык, В. Каваленка, А. Станюта i аб чым з той жа надзённасцю можна пісаць i зараз. Ты ўжо ведаеш пра пісьменнікаў, увогуле непадуладных сферы ўздзеяння крытыкі, але, дзякуй богу, пішуць пра ix старэйшыя, табе ж пагражае падобная небяспека толькі у будучым, ад сяброў i равеснікаў, сённяшніх маладых паэтаў i празаікаў. Падрыхтуйся, надрукаваўшы (!) адмоўную рэцэнзію на якогась аўтара, адказаць на непазбежныя пытанні: «Чаму ты пра мяне так, а той гэтак; i чаму пра кнігу куды слабейшага аўтара пішуць станоўча?» Бо з'яўленне адмоўнага водгуку ў нас — выпадак, недарэчнасць, падзея, i ўспрымаецца такі водгук «як замглёнае літаратурнай тэматыкай сутыкненне асабістых непрыхільнасцей» (С. Дубавец), ледзь не як асабістая абраза.

Як жа быць тады са слушнымі патрабаваннямі да крытыкі, каб яна вучыла лепш разумець літаратуру не толькі чытача, але ў чымсьці i самога пісьменніка? Аўтарытэт i павага да крытыкі немагчымая, пакуль загадзя вядома, што i пра каго яна скажа i што, пра каго не скажа ніколі.

Кожны літаратар мае права выказаць свае крытычныя заўвагі, нязгоднасць, калі ў яго ёсць на гэта нейкія абгрунтаваныя мастацкія перакананні, якімі вытлумачваюцца нязгоднасць i крытычнае стаўленне. Адным словам, калі ёсць не прыватныя, а творчыя падставы крытыкі, тады гэтая крытыка заўсёды патрэбная i карысная, хаця неабавязкова канчатковая i знічтажальная.

З якой прычыны камусьці крыўдаваць на Тамару Чабан за папрокі ў суб'ектыўнасці i безапеляцыйнасці, гарачлівасці i «выказванні спрэчных меркаванняў як неабвержаных ісцін», калі сама яна імкнецца ў сваёй творчасці менавіта да аб'ектыўнасці, аргументаванасці i стрыманасці выказванняў? Ці магла яна ў такім разе не заўважыць побач з сабой нейкія іншыя памкненні, не да «шчырай i ціхай размовы», не да «адчування асабістай віны»?

Іншая справа, што з ёй можна не в a ўсім згадзіцца, зноў жа з пункту гледжання іншых мастацкіх перакананняў, іншай сістэмы вымярэнняў. Бо ненатуральна ў маладосці не мець драбок гарачлівасці i свядомай суб'ектыўнасці, а валодаць выверанай сістэмай ацэнак (калі яна ўвогуле магчымая) i імкнуцца да ціхай размовы. А як пазбавіцца ад выказвання спрэчных меркаванняў як неабвержных ісцін? Толькі суцэльным манаграфічным цытаваннем, выказваннем няспрэчных меркаванняў, а лепш за ўсё — увогуле маўчаннем. Альбо выказваць, выказваць праз увесь артыкул нейкія i нечыя меркаванні i ісціны, a ў двух-трох уласных месцах пазначыць «зноскай»: на маю думку, мне здаецца; ці, яшчэ лепш: толькі на маю думку, толькі мне здаецца i г. д.

A колькі ў нас у літаратуразнаўстве i крытыцы пішацца бясспрэчнага i неабвержнага, з чым не хочацца ні спрачацца, ні абвяргаць, ні згаджацца ды i чытаць не хочацца: усё беспрадметна-правільна, сумна, нецікава.

Але клопат i трывога Тамары Чабан зразумелыя i небеспадстаўныя: наша літаратура занадта шмат заплаціла калісьці за безапеляцыйнасць i валюнтарызм у крытыцы.

Каб скончыць тэму «крыўдзіцеляў i пакрыўджаных», думаю, не будзе памылкаю запэўніць чытача, што сама Тамара Чабан таксама не пакрыўдзіцца, калі, напрыклад, заўважыць ёй, што «жаданне С. Дубаўца знайсці ў жанры эсэ лекі ад усіх крытычных хвароб» яна ўспрыняла аднабакова i спрошчана. Не прапаноўваў С. Дубавец эсэ як «універсальны жанр», размова ішла хутчэй пра эсэізацыю стылю крытыкі: стылю артыкулаў, інтэрв'ю, рэцэнзій i г. д. Дарэчы, гэтая эсэізацыя стылю ўсё заўважней праяўляецца ў беларускай крытыцы апошніх гадоў як аб'ектыўны, незалежны ні ад чыіх парад працэс. I (ці не парадаксальна?) адзін з яскравых прыкладаў таму i ўзораў — рэцэнзія Т. Чабан «Дыялог з юнацтвам» на зборнікі «Маладыя галасы» i «Вусны».

...А паэты i празаікі, сябры i равеснікі маладога чалавека выдалі між тым свае першыя зборнікі ў серыі «Першая кніга празаіка» альбо «Першая кніга паэта», самыя маладзейшыя змясцілі свае творы ў калектыўных зборніках. I зараз да ix адчування ўпэўненасці ў вартасці i патрэбнасці сваёй справы далучылася адчуванне канкрэтнасці i матэрыялізаванасці зробленага, скампанаванасці i аформленасці яго. Ім таксама прыйшлося сутыкнуцца, акрамя літаратурных праблем, з праблемамі калялітаратурнымі, але зусім не ў такой ступені, як маладому крытыку, які рызыкуе трапіць у ix палон пажыццёва.

I паўстане, акрамя небяспекі аб'ектыўнага, знешняга характару, перад ім яшчэ небяспека ўнутраная, суб'ектыўная, якая зыходзіць ад яго самога i пераадолена можа быць таксама толькі яго ўласнымі сіламі i розумам. Гэта — клейкая небяспека творчага застою, статычнасці навукова-мастацкага руху, стылёвая самаізаляцыя i трафарэтнасць мыслення i выяўлення. Вось ты, здольны, а магчыма, i таленавіты, шмат пішаш, друкуешся i няшчадна эксплуатуеш свае прыродныя здольнасці: яны здаюцца табе невычэрпнымі i дастатковымі для таго, каб трымацца на належным узроўні сучаснай крытыкі. I ты ні пра што не задумваешся, бо для гэтага трэба спыніцца i нейкі час памаўчаць, ты ні пра што не клапоцішся акрамя дня i сябе сённяшняга i паступова спісваешся, «здумваешся». Багдановіч, Гарэцкі, Бабарэка, Замоцін, Барычэўскі так i не прыцягнулі да сябе тваю лянотную i бяздзейсную ўвагу, непатрэбным табе ўбачыўся нацыянальны i агульнасусветны крытычны вопыт, i ты спяшаешся бяздумна згадзіцца з цалкам негатыўнай ацэнкай структуралізму i «новай крытыкі», напрыклад, бо табе нязручна i дарэмыа шукаць там нейкія станоўчыя, дзейсныя моманты, рацыянальнае зерне.