Сяргей Кавалёў - Партрэт шкла

Пакутліва шукаў правільнага адказу, шукаў усім сваім жыццём, усёй творчасцю Варлен Бечык; ён верьў у сваю справу той верай, пра якую пісаў калісьці Самерсэт Моэм: каб прысвяціць сваё жыццё літаратурнай крытыцы, неабходна цвёрда верыць, што літаратура — адзін з галоўных відаў дзейнасці чалавека. Невыпадкова гэтае выказванне англійскага пісьменніка прыгадаў аднойчы ў сваім артыкуле Віктар Каваленка, невыпадкова, пішучы пра В. Каваленку, узнавіў цытату Варлен Бечык. Напісаны Варленам Бечыкам артыкул пра В. Каваленку ўспрымаецца разам з тым i як аўтабіяграфічны, універсальна-безасабовы: пра чалавека, які «зрабіўся літаратарам не ў выніку збегу абставін (бывае i так: інстытут, аспірантура, дысертацыя — i пайшлі артыкулы i кнігі, якія нехта чытае хіба што па неабходнасці), а па душэўнай патрэбе, па асаблівай адоранасці, якая вызначае мэту i сэнс жыцця». Менавіта такога крытыка адольваюць у цяжкую часіну сумненні ў высокай вартасці i неабходнасці сваёй справы, яму трэба пастаянна пераконвацца ў слушнасці свайго шляху, самасцвярджацца, пакутваць, бо толькі так магчыма знаходзіць, ствараць каштоўнасці сапраўдныя, а не ўяўныя.

У Варлене Бечыку здзіўляла i захапляла ягоная любоў да паэзіі, як ні банальна гэта гучыць. I як гэта ні гучыць парадаксальна, менавіта любоў да паэзіі вылучала яго сярод іншых таленавітых крытыкаў: любоў да кожнага сапраўднага верша, радасць ад яго з'яўлення ў любога паэта, непасрэднае чытацкае ўспрыманне, вытанчанае, але не забітае прафесіяналізмам. Многія з крытыкаў успрымаюць i любяць мастацкую літаратуру перадусім як прадмет сваёй працы, аддаючы перавагу ў пачуццях самой крытыцы, i нічога асабліва ненармальнага i заганнага ў тым няма. Усведамляю, напрыклад, што пачаў пісаць пра паэзію выключна з-за цікавасці да крытыкі i напачатку асобныя зборнікі ўспрымаў хутчэй як бліскучы альбо, наадварот, зусім непрыдатны матэрыял для своеасаблівага перакладу ix на мову іншага мастацтва. Але вельмі ўдзячны Варлену Бечыку, які ў спецкурсе па сучаснай паэзіі i па-за спецкурсам навучыў па-сапраўднаму разумець i любіць верш не дзеля чагосьці наступнага, а дзеля самога верша, атрымоўваць эстэтычную асалоду ад звычайнага чытання, без аналізу i вобразна-сімвалічнага пераўвасаблення ў новы тэкст, дастаткова тэрміналагізаваны i дастаткова чытэльны па змесце i манеры выкладу.

Крытыка, безумоўна,— другасная разнавіднасць літаратуры, хоць i не прыкладная, не выключна службовая: мае пэўную самастойнасць, права на ўласнае самаразвіццё, на пошукі новых форм аналізу i выяўлення.

Праўда, i ў гэтым драбку самастойнасці крытыцы часта маўкліва адмаўляюць, часам з абыякавай згоды саміх крытыкаў, ствараючы яшчэ адну праблему сучаснай крытыкі ўвогуле i галоўную праблему, што паўстае неадольнай сцяной на пачатку творчага шляху маладых літаратараў (дарэчы, паняцце «малады» ў крытыцы яшчэ больш умоўнае i супярэчліва-парожняе, чым дзесьці ў прозе: успамінаецца адна «маладая» парада, у якой студэнты баязліва туліліся побач з выкладчыкамі, а на Алу Кабаковіч, аўтарку трох цікавых кніг, але не члена СП, з недаўменнем пазіралі віноўцы выпадковых рэцэнзій).

Уявім сабе «ўмоўнага» маладога чалавека, які напісаў першую рэцэнзію, адчуў асалоду творчага аналізу i вырашыў у далейшым злучыць свой лёс з літаратурнай крытыкай. Далібог, гэта вельмі цікава ўяўляць хаця б таму, што з першых крокаў малады чалавек пачынае адкрываць для сябе безліч не вядомых яму раней рэчаў: прыемных, не зусім i зусім непрыемных. Калі ён «пачынаў сваё жыццё» з вершаў ці апавяданняў, ён сутыкнецца з шырока распаўсюджаным меркаваннем, што крытыкі — у мінулым няўдалыя пісьменнікі, якія не здолелі пісаць самі i таму ўсялякімі сродкамі перашкаджаюць рабіць гэта іншым. Таму няхай ён усё ж адразу пачне з крытыкі i будзе прыемна ўражаны, даведаўшыся, што рэцэнзіі нават заказваюць, на зайздрасць пачынаючым паэтам, першых вершаў якіх у рэдакцыях наўрад ці з нецярпеннем чакаюць.

Пачынаючаму крытыку не зусім усё роўна, пра якую i чыю кнігу пісаць, але магчыма напачатку не так ужо i важна: захапляе сам працэс аналізу i наступнага выяўлення (амаль што радасць неафіта).

I вось ён ужо разумее, што калі аб'ектыўныя крытэрыі ацэнкі твора існуюць, дык яны вельмі неакрэсленыя i неасязальныя, працуюць разам з інтуіцыяй, эстэтычным адчуваннем яшчэ да напісання рэцэнзіі i цьмяна ў ёй адлюстроўваюцца, бо тым ці іншым падборам цытат можна даць зусім процілеглыя ўяўленні пра кнігу, ускладніць паэта альбо спрасціць яго, а таму ўсё залежыць ад уласнага густу i ўласнага сумлення.