Кастусь Тарасаў: Тры жыцці княгіні Рагнеды

Выконваючы задуму, Вітаўт запрасіў у Луцак імператара Сігізмунда, караля Ягайлу, свайго ўнука, маскоўскага князя Васіля, вялікага магістра Тэўтонскага ордэна, князёў і паноў. Дзевяць тыдняў цягнуліся застоллі. Кожны дзень выпівалася толькі мёду семсот бочак, з'ядалі семсот кабаноў, шэсцьдзесят зуброў, сто ласёў; дробных звяроў і птушку не лічылі. Але ўсе выдаткі апраўдаліся: Сігізмунд прасіў папу рымскага асвяціць карону для новага каралеўства, і выправіліся ў Рым па карону паслы.

Але з польскай інтрыгі паслоў затрымалі ў Рыме, потым - у Львове, а калі нарэшце яны з'явіліся, дык былі з пустымі рукамі, бо карону, як растлумачылі яны, адабралі ў іх гвалтам палякі і зроблена гэта з ведама і ўхвалення Ягайлы.

Князю, аднагодку Ягайлы, мінаў восемдзесят першы год, сілы яго расталі, падман падкасіў - ён злёг. Нібы аплакваючы яго, над Трокамі ўзняліся восеньскія навальніцы і не сунімаліся ўвесь кастрычнік. Але ў нейкі дзень распагодзілася, хмары разышліся - прыйшоў спакой. Князь угадаў, што надыходзіць яго апошні час. Ноччу праз адкрытае акно ён бачыў цьмяную адзінокую зорку - зорку свайго жыцця, яна ледзь мігацела, знікала назаўсёды. Днём праз акно заляталі ў пакой восеньскія павуцінкі, садзіліся на столь, зброю, рогі, паразвешаныя па сценах, - дзяды прыходзілі з далечыні сустракаць яго, прымаць у сваю суполку. Жыццё, смерць, сны змяшаліся, яму мроілася, што ён памрэ, яго занясуць у касцёл святога Станіслава і пахаваюць у склепе побач Ганны, а касцёл стаіць на тым месцы, дзе гарэў пахавальны агонь князя Кейстута, і ён аб'яднаецца з роднымі, як было ў дзяцінстве, і стане весела, хораша, як было тады, але ўжо навекі, ужо без болю, без тугі ўспамінаў.

І яго агортваў сон, ён адчуваў, як гасне памяць, рассейваюцца розныя постаці, і зразумеў, што дзяды кладуць яго ў даўнюю калыску. Вось калыска калыхнулася, дзяды разгушкалі яе, сэрца сцінулася радаснай бояззю - і раптам нешта працяла яго. Ён ускінуўся, гукнуў: «Каня!» - і апынуўся на ганку старога Троцкага замка. Чорны конь чакаў яго; ён скочыў у сядло, ззаду заржалі коні дзядоў - і пагналі цераз нівы, пожні, рачные брады, палі бітваў - і па небе над лясамі, над скрыжываннямі дарог, над Крэўскай вежай і Гарадзенскім замкам, над пусткамі балотаў, чорным разводдзем Нёмана, над кастрышчамі, могілкамі, гарадамі, над завесай густых туманоў, у нябёсы, у пазалочаную сонцам вышыню; шпарка беглі коні, звінела сіняя цвердзь, успыхвалі іскры, і ў сэрцы аддаваўся перастук капытоў, які сціхаў, згасаў, знікаў у адвечнай немаце - і знік назаўсёды.

Праз дзесяць дзён па смерці Вітаўта, не зважыўшы на яго апошнюю волю, паны і баярства абралі вялікім князем Баляслава Свідрыгайлу. Амаль сорак гадоў чакаў ён гэтай хвіліны і з запалам пачаў гнуць сваё насуперак Ягайлу. Адразу ж развязаў вайну з палякамі за Падолле, падпісаў мір з крыжакамі, калі яны пайшлі вайной на Польшчу; насуперак вуніі прызначаў намеснікамі і браў у сваю раду праваслаўных. Вунія Гарадзельская растоптвалася неўтаймоўным князем без літасці; пяцідзесяцігадовыя старанні палякаў прылучыць Вялікае Княства да польскай кароны разбураліся без аглядкі. Словы на Свідрыгайлу не дзейнічалі, і таму ўлагодзіць малодшага брата выправіўся сам Ягайла. Каралю было за восемдзесят гадоў, дарога ў Вільню яго стаміла, ён прыбыў у віленскі замак знядужаны і злосны. Аднак замест пашаны, яго па загаду Свідрыгайлы адвялі ў сутарэнні, у тыя самыя, дзе некалі трымаў яго Кейстут за змову з крыжакамі. Ягайла ўсвядоміў, што брат помсціць яму за сваё васьмігадовае зняволенне ў Крамянцы і здольны пратрымаць яго ў гэтым склепе да смерці. Упарціцца не мела сэнсу, кароль зламаўся, напісаў прадыктаваны ліст, і радныя паны ў Кракаве, ратуючы жыццё і гонар Ягайлы, а таксама рэшткі вуніі, пагадзіліся са стратай Падолля і самастойнасцю вялікага князя Літвы.

Караля вызвалілі, і гэта сталася памылкай Свідрыгайлы, бо развязала рукі яго праціўнікам. Неадкладна палякі і баяры-каталікі змовіліся перадаць княжую карону Жыгімонту Кейстутавічу. Асабліва стараўся князь Сямён Гальшанскі. Яго дачка Соф'я была жонкай Ягайлы, польскай каралевай, і князь Сямён жадаў, каб хто з ягоных унукаў - Вацлаў ці Казімір - узяў у будучыні карону Вялікага Княства.

Свідрыгайлу запрасілі ў Берасце на з'езд з Ягайлам і вялікім магістрам. Не чуючы ашуканства, ён выступіў у дарогу з малым аддзелам аховы. У Ашмянах на Свідрыгайлу раптоўна напала харугва князя Гальшанскага. Вялікі князь ледзьве ўратаваўся і ўцёк у Віцебск. У Вільні ж сеў вялікім князем Жыгімонт Кейстутавіч. У краіне аказаліся два ўладары, і адпаведна ўспыхнула міжусобная вайна. Запалалі Менск, Маладэчна, Барысаў, Заслаўе, Ворша. Вайсковыя сілы сапернікаў былі роўныя, і ніводзін не жадаў саступіць уладу мірам.