Тарас Шаўчэнка - Мастак. Да 200-годдзя з дня нараджэння Тараса Шаўчэнкі (зборнік)

© Стралко В., укладанне, пераклад, 2014

© ПУП «Кнігазбор», 2014

© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2016

Для многіх пакаленняў украінцаў – і не толькі ўкраінцаў – Шаўчэнка азначае так шмат, што сама па сабе ствараецца ілюзія, быццам мы ўсё пра яго ведаем, усё ў ім разумеем і ён заўсёды з намі, у нас. Але гэта толькі ілюзія. Шаўчэнка як з’ява вялікая і вечная – невычэрпны і бясконцы. Воляй гісторыі ён атаясамлены з Украінай і разам з быццём роднай дзяржавы працягваецца ёю, убіраючы ў сябе новыя дні і новы вопыт народа, адгукаючыся на новыя болі і думы, далучаючыся да новых скрыжаляў лёсу. Ён расце і развіваецца ў часе, у гісторыі, і нам яшчэ ісці і ісці да яго спасціжэння. Мы на вечным шляху да Шаўчэнкі…

Для многіх пакаленняў украінцаў – і не толькі ўкраінцаў – Шаўчэнка азначае так шмат, што сама па сабе ствараецца ілюзія, быццам мы ўсё пра яго ведаем, усё ў ім разумеем і ён заўсёды з намі, у нас. Але гэта толькі ілюзія. Шаўчэнка як з’ява вялікая і вечная – невычэрпны і бясконцы. Воляй гісторыі ён атаясамлены з Украінай і разам з быццём роднай дзяржавы працягваецца ёю, убіраючы ў сябе новыя дні і новы вопыт народа, адгукаючыся на новыя болі і думы, далучаючыся да новых скрыжаляў лёсу. Ён расце і развіваецца ў часе, у гісторыі, і нам яшчэ ісці і ісці да яго спасціжэння. Мы на вечным шляху да Шаўчэнкі…

Тараса Шаўчэнку разумеем настолькі, наколькі разумеем сябе – свой час і Украіну ў ім. Але каб лепш зразумець яго як нашага сучасніка, трэба цалкам зразумець яго як сучасніка людзей, праблем, грамадства XІX стагоддзя. Ён сам прыходзіць у наш дзень. Але і мы павінны ісці ў яго час. Толькі так паміж намі і ім будзе глыбейшае паразуменне.

Мы шчыра захапляемся высокім вобразам Кабзара, яго грамадзянскай прынцыповасцю і маральнай чысцінёй, пачуццём сацыяльнай і нацыянальнай справядлівасці, адданасцю праўдзе і свабодзе. Але ці можам цалкам уявіць сабе, што за гэтым стаяла, колькі гэта патрабавала душэўных сіл і барацьбы, колькі гэта каштавала пакут і болю, колькі для гэтага трэба было прасвятлення думкі і вышыні духу?

Каб гэта ўявіць, трэба добра ведаць не толькі самога Шаўчэнку, але й яго эпоху, атмасферу жыцця грамадства, увесь шырокі спектр поглядаў, інтарэсаў і настрояў таго часу, што ў сваёй сукупнасці і стваралі тую гістарычную рэальнасць, у якой геніяльны паэт быў самім сабой.

Тарас Шаўчэнка нарадзіўся 9 сакавіка (па новым стылі) 1814 года ў сяле Морынцы Кіеўскай (цяпер Чаркаскай вобл.) у сям’і прыгоннага. Праз два гады сям’я перабралася ў сяло Кірылаўка, дзе спачатку памерла маці, а затым і бацька. Тарас, рана застаўшыся сіратою, спазнаў і гора, і знявагі, і пакуты, аднак яны не прытушылі прагі да ведаў і вялікага імкнення да волі.

Праходзячы навучанне ў дзякоў Паўла Рубана і Пятра Багорскага, хлопец авалодаў букваром, Псалтырам і Часасловам, пазнаёміўся з некаторымі творамі ўкраінскай літаратуры. З маленства адчуваючы непераадольную цягу да малявання, шукаў навукі ў мясцовых «мастакоў», збіраў лубачныя малюнкі, якія тады распаўсюджваліся сярод народа. Бываючы ў навакольных вёсках, слухаў вандроўных кабзароў і лірнікаў – жывых носьбітаў украінскай гістарычнай памяці. Уражлівая душа хлопца прагна ўбірала прыгажосць маляўнічай прыроды. Так складваўся той унутраны дзіцячы свет, у якім ужо была іскра Божага дару.

У 1828 годзе чатырнаццацігадовага юнака бярэ да сваёй абслугі – «казачком» – ягоны гаспадар Павел Энгельгарт. Роля хлопчыка на пабягушках цяжка прыгнятала Тараса, у якога ўжо фарміравалася пачуццё ўласнай годнасці і прызначэння, і, можа, менавіта тады выспявала тое непрыманне любых формаў падпарадкаванасці і рабства, якім будзе прасякнутая Шаўчэнкава паэзія.

У пачатку 1829 года Павел Энгельгарт з вялікім абозам адпраўляецца на службу ў Вільню. Тут Тарас мае магчымасць убачыць помнікі культуры, пазнаёміцца з творчасцю выдатнага літоўскага жывапісца Ёнаса Рустэмаса. Тут жа становіцца сведкам падзей паўстання 1830 года, што напэўна не засталіся без водгуку ў яго бунтарскай натуры.

Ад лютага 1831 года пачынаецца пецярбургскі перыяд у жыцці Тараса Шаўчэнкі. Энгельгарт, які хацеў мець свайго прыдворнага жывапісца, аддае яго ў навучанне да майстра Васіля Шыраева. Тарас упарта вучыцца, але марыць аб свабодзе. Нарэшце атрымлівае яе – дзякуючы ўкраінскім і расійскім сябрам, якія ацанілі яго талент і знайшлі высокіх апекуноў. Пісаць вершы Тарас пачаў яшчэ да выкупу з прыгону, які адбыўся 25 красавіка 1838 года, калі ў пецярбургскай майстэрні К. Брулова В. Жукоўскі ўручыў Шаўчэнку адпускную. Наступілі шчаслівыя дні творчасці і навучання ў Акадэміі мастацтваў, у коле выдатных майстроў, у атмасферы высокіх духоўных імкненняў.