Кастусь Тарасаў: Тры жыцці княгіні Рагнеды

У гэтым разгроме крыжацкага войска, сярод тысячаў людзей, што ўцякалі, праследавалі, секлі, гінулі, Юры не прыкмеціў арбалетчыка, прызначанага на яго. Ён узіраўся наперад, а немец стрэліў яму ў спіну. Страла прабіла наспінную браню, ударыла джалам аб нагрудныя латы і засталася ў целе. Юры пачуў гэты ўдар пад крыло і зразумеў, што забіты. Ён бачыў, як адыходзяць наперад таварышы, кружыцца неба. Як насоўваецца на яго чорная, зрытая капытамі зямля... Ранкам на беразе Лабы табарыты выкапалі дол, паклалі сваіх палеглых братоў і насыпалі курган. Жывыя пастаялі каля магілы, маўкліва развіталіся з таварышамі, і войска Пракопа кранулася далей па дарогах вайны.

Аленка пасля забрання двара жыла ў сястры. Неяк зімой зазірнуў да Іллінічаў сын Бутрыма, які быў у Кракаве і бачыў людзей з харугвы Карыбута. Яны і паведалі пра смерць Юр'я. Назаўтра Аленка выправілася ў Полацак, прыйшла ў Спаскі манастыр, і старая ігумення, зазірнуўшы ёй у вочы, прыняла яе. Аленка рэдка малілася за родных і Юр'я. Што было прасіць для іх у Бога? Яны заслужылі сабе вечную літасць. Але было шмат жывых абяздоленых людзей, якім выпалі большыя беды, чым ёй, і яна старалася дапамагчы ім, сказаць словы суцяшэння, каб хоць на хвіліну прасвятлела іхная душа ў гэтым цяжкім, бязлітасным жыцці на белым свеце.

У Велікодную ноч 1418 года князь Даніла Астрожскі з харугвай у пяцьсот коней наехаў на Крамянец, выбіў замкавую ахову, і князь Свідрыгайла - вораг Вітаўта, праціўнік вуніі Літвы з Польшчай, вызваліўся. У Кракаве і Вільні чакалі неадкладнага мяцяжу і ўсіх звязаных з гэтым наступстваў - вайны паміж праваслаўнымі і каталікамі, нападу крыжакоў на Польшчу; хто ведае, як пайшла б гісторыя Вялікага Княства, калі б Свідрыгайла асмеліўся заклікаць да паўстання. Аднак восем гадоў зняволення не навучылі вязня нічому. Князь паімчаў у Луцак, адтуль - да аўстрыйскіх немцаў, ад іх - у двор імператара Сігізмунда і, нарэшце, наезджанай дарогай - у Мальбарк, за прускімі пасілкамі. Але часы змяніліся, і, апроч абяцанак, Свідрыгайла нічога не атрымаў. Уцяміўшы памылку, князь скарыўся, даў Вітаўту клятву на вернасць і асеў у Бранскім і Ноўгарад-Северскім удзелах, дзе і сядзеў ціха да кастрычніка 1430 года, калі заззяла над ім шчаслівая зорка. Але пра гэта крыху пазней.

У той жа год, калі вызваліўся Свідрыгайла, памерла вялікая княгіня Ганна. Вітаўт нядоўга пабыў у жалобе і ажаніўся з маладой удавой Уллянай Гальшанскай. Хутка ў чарговы раз аўдавеў Ягайла. Жадаючы мець уплыў на караля, Вітаўт пазнаёміў яго са стрыечнай сястрой жонкі, Соф'яй, якая лічылася першай красуняй на Літве. Ёй было васемнаццаць гадоў. Ягайла закахаўся, ажаніўся і на семдзесят трэцім годзе свайго веку стаў бацькам жаданага ўсё жыццё сына, а калі яму мінула семдзесят шэсць, у першынца з'явіўся брат. Хоць у касцёлах і ўслаўлялі Бога, які адарыў старога караля сынамі за набожнасць, пабегла пагалоска пра адсутнасць у каралевічаў Ягайлавай крыві.

Больш за ўсіх стараўся распаўсюджваць гэтыя ганебныя для гонару караля чуткі князь Вітаўт. Па яго загаду кат нават распытваў з дапамогай абцугоў некалькіх маладых баяраў, калісьці заўважаных каля Соф'і. Ці людзі гэтыя не мелі граху, ці, калі мелі, выказалі ўдзячнасць Соф'і, але забойчага для наступнікаў караля прызнання Вітаўт не атрымаў.

Тым горш ён сябе адчуваў: род Ягайлы доўжыўся, яго род на ім загасаў, і ўжо тут ні ўлада, ні моц, ні золата, ну нішто даць яму сына і ўраўняць такім шчасцем са стрыечным братам не магло. Ягайла засноўваў дынастыю, ён, Вітаўт, аддаваў ёй усё, чаго дамогся працай усяго жыцця. Так было занатавана ў Гарадзельскай вуніі, складаючы якую, не ўяўлялі, якім чынам у старэчым целе закіпіць дзетародная сіла. Сапраўды слова сталася справай, увасобілася ў двух каралевічах, - вялікі князь пакутаваў. Упершыню ён усвядоміў, што адпомшчаны. Былі сыны, іх немцы атруцілі, гэта так. Але хто іх у заклад адвёз? Пра сябе больш думаў, чым пра іх.

І яшчэ прыгадвалася аблога Пскова. Доўгая, няўдалая. Пскавічы не здаваліся, і ён са злосці вырашыў іх настрашыць - загадаў забіць дзяцей у навакольных вёсках. Дзяцей забілі, склалі ў дзве ладдзі і пусцілі гэтыя ладдзі па рэчцы Пскове, міма пскоўскага крамля. І цяпер Вітаўт каяўся за тое злачынства. І думаў, што трэба ўчыніць, каб Вялікае Княства не адышло ды сыноў Ягайлы. Узгадалася яму даўняя кежмаркская прапанова Сігізмунда пра каранацыю. Зараз яна была дарэчы: карона на яго, Вітаўта, галаве аддзяліла б Вялікае каралеўства Літоўскае ад Польскага каралеўства, літоўскі трон - ад Ягайлавага вывадка; сваім наступнікам князь вырашыў прызначыць брата Жыгімонта, які меў сына. Тады адначасна існавалі б дзве дынастыі: у Польшчы - Ягайлавічы, у Літве - Кейстутавічы.