Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

- «А на саны выбірацца могуць толькі тыя, хто веры агульнай і верны святому касцёлу рымскаму. А таксама ўрады такія, як ваявода, кашталян ды іншыя, толькі людзям агульнай веры даюцца. Часта рознасць веры прыводзіць да рознасці думак, і могуць быць выданы такія рашэнні рады, якія мусяць быць таямніцай акружаны...»

Так, не хацелася падкрэсліваць рознасць веры, надломваць суцэльнасць баярства, ды палякі ўпарта пярэчылі ставіць праваслаўных нароўні з каталікамі; інакш адмаўляліся вунію прымаць, трымацца старой. Ім, вядома, больш карысна - яго, Вітаўта, моц аслабляецца; каталікі і схізматыкі будуць грызціся, у розныя бакі воз гаспадарства цягнуць. Але ён сваіх хутка замірыць, ведае як. Ён тое зробіць, пра што папскі двор сны сніць: ён вунію цэркваў здзейсніць, рымскую веру з грэчаскай знітуе ў адну. У Вялікім Княстве асаблівая будзе вера, не такая, як у суседніх Польшчы, Маскве, свая. Новая вера і каталікоў, і праваслаўных пасябруе, ва ўсіх правах зроўніць, выб'е раскольны клін. Праз два гады збіраецца царкоўны сабор у Канстанцы, ён туды біскупаў і мітрапаліта наваградскага пашле, там, на саборы, і абдымуцца дзеля вечнага адзінства. Але хто з праваслаўных чакаць не жадае, ён не заказвае - няхай у рымскую веру пераходзяць. Не сорамна! Бог сцерпіць! Ён, Вітаўт, - жывы прыклад!

А грамада разломвалася на вачах: каталікі ганарліва падымалі галовы, праваслаўныя злавалі, апускалі вочы, сціскалі кулакі. Іх яшчэ раз уелі, мацней:

- «Названыя вольнасці і прывілеі толькі тыя паны і шляхта зямель літоўскіх атрымліваюць, каму нададзены гербы шляхты польскай, якія веры агульнай і верныя царкве рымскай, а схізматыкі і няверныя імі карыстацца не могуць».

Стогн болі праляцеў над натоўпам, і так дружна ён вырваўся, нібы дамовіліся ў адзін міг разам пакрыўджана прастагнаць, хоць, зразумела, не дамаўляліся. І Андрэй Іллініч не ўтрымаў стогну ў збянтэжанасці перад ганебным параўнаннем: ставілі іх на адну ступень з канаедамі.

Усё сталася так, як пагалоска даносіла: і правы аб'яўляліся, і гербы каталікам давалі, і віленская, троцкая паловы называліся ваяводствамі, і ўрады ваяводаў, кашталянаў усталёўваліся, але ўсё для тых, а іх, праваслаўных,зняслаўлялі здраднікамі. Здзек!

Утаропіўся ў Бутрыма, прыпаляў позіркам; той адчуў, павярнуў галаву, убачыў Андрэя і нібы ўкалоўся. Прыпаляла крыкнуць: «Не сорамна, Бутрым? Помніш, як нас у палон вялі кнехты, як тых кнехтаў разам секлі? Дык чаму ж табе прывілеі, мне - абразы!» Цягнула скокнуць наперад, да караля і князя, залямантаваць: «Хто гінуў на прускай вайне? Хто крыжакоў перамог? Вы адны? Каталікі? А палачане, а пінчукі, а амсціслаўцы? Што б вы здолелі без нашых харугваў? За што, князь Вітаўт?»

Усе думалі так, але не знайшлося шалёнага, нікому не хапіла духу ахвяраваць жыццё дзеля праўды, выгукнуць ярасць, здранцвелі, з мёртвым сэрцам слухалі пералік баяраў, што прымалі польскія гербы.

- «Герб Леліва, - чытаў натарый, - Манівід, герб Задора - Яніс, герб Рава - Мінігал, герб Ястжэмбец - Нямір, герб Тромбкі - Осцік, герб Тапор - Бутрым, герб Порай - Білім, герб Сажа - Твербіт, герб Паўказа - Воўчка, герб Сыракомля - Мінгайла...» - і яшчэ, і яшчэ.

І слухалі ліст палякаў, што дарылі гербы, і ліст ліцьвіноў, што гербы атрымалі, і глядзелі, як бадзёра паны перадавалі новым пабрацімам дошкі з малюнкамі гербаў, а тыя прымалі і з гербавымі братамі цалаваліся. Глядзець было агідна! Грамада заварушылася, праваслаўныя панура, як апляваныя, пацягнуліся з замкавага двара прэч.

Андрэй Іллініч упершыню за жыццё не змог махам сесці ў сядло - узлез па-бабску, сеў нязграбна, павесіў галаву, рашыў - к чорту ўсіх: князя, каталікоў, іхную вунію - зараз жа дамоў. Пацягнуўся вуліцай да свайго намёта. Раптам нехта моцна стукнуў па спіне і кпліва спытаўся:

- Што, баярын, да Буга кіруеш - тапіцца?

Азірнуўся - князь Лукомльскі ўсміхаецца ва ўвесь рот, а ззаду яго пасміхаюцца браты Друцкія.

- Крыўдуеш, што польскі герб не далі? - кпіў князь. - Ваўчку паўказы адвалілі, а Якубу Мінгайлу - сыры камель, а Бутрыму - тапор, сваёй сякеры не мае. Не журыся, Іллініч. Ты ж, паўказы, відаць, маеш. Мы не скнары польскія, цэлую казу падаруем. - І ўжо прыветліва: - Едзем з намі, адмыемся ад бруду.

Паехалі, па дарозе яшчэ далучыліся абражаныя, ды ўсё слынныя: князь Юры Заслаўскі, князь Раман Кобрынскі, і князь Фёдар Астрожскі, і яго сын Даніла Астрожскі, і князь Чартарыйскі, і пры кожным князі людзі. Усе былі роўна абдураныя запрашэннем на чужое свята, дзе іх не пачаставалі, кожнага прыпякала ярасць, і з асалодай дакаралі адзін аднаго за дарэмныя надзеі. Збіраліся да Лукомльскага, а трапілі да Астрожскіх. Сесці не паспелі, а ўжо кожнаму падалі рог, налілі віна. Хутка падпілі і шчыра выказваліся пра палякаў, біскупаў, баяраў, адхапіўшых урады, пра ўсю хітрую, хцівую шайку.