Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

- Не, ты ўсё ж адкажы, якія прывілеі, якая палёгка будзе?

Але і Бутрым не надта ведаў, задумваўся: ну, бацькаўшчыну наступаць не толькі сыну, але і дачцы дазволяць; ну, службы ніякай князю, толькі вайсковая, ні лясы секчы, ні замкі будаваць - нічога, кожны шляхціч у сваім маёнтку нібы князь на ўдзеле.

- Не разумею, - сказаў Юры. - З нас здымуць, мы - толькі на вайну хадзіць. А на каго ўскладуць? Само ж сабой не зробіцца, і самі грошы ў скарбніцу не пацякуць. Мы - вольныя, дык хто ўдвая нявольным будзе?

- Гэта няхай Вітаўт думае, - адмахнуліся ад недарэчнага пытання. - У яго свае землі ёсць, гарады, купцы. Вось табе і грошы.

- Ой, не было такога на свеце, - запярэчыў ім Юры. - Падманёмся!

І Карп раптам пачасаў шырокую патыліцу і як ледзяной вадой абліў:

- А разбіраць не стануць, хто грэчаскай, хто лацінскай веры?

- Не мусяць... - няўпэўнена адказаў Бутрым.

Тут падпіты поп, пачуўшы нешта знаёмае, узбудзіўся на выкрыванне:

- Вера старадаўняя, сапраўдная папіхаецца, да веры нямецкай прымушаныя. Калі царква святая не ведае кесарскага шанавання, дык народу тым больш не зведаць.

- Як не зведаць! - узлаваўся Іллініч. І ўсе іншыя зашыпелі, замахалі рукамі на папа, нібыта няшчасце накаркваў, падобна круку; не было б на грудзях крыжа, дык біцца б палезлі, каб не псаваў настрой. - Як не зведаць! Ты, бацюхна, што? Не могуць полацкія ці кіеўскія баяры лічыцца ніжэйшымі за ковенскіх! Не, князь памятлівы...

І пачалі даводзіць адзін аднаму заслугі дзядоў, падлічваць, каго крышылі, хто моц Княству надае. А поп даводзіў сваё: «Вера старадаўняя не шануецца, вера рымская ўслаўляецца!» Андрэй апамятаўся: не хрэсьбіны - таўкатня кірмашовая, мечамі гатовыя пераконваць. Пра што спрачацца, не Бутрым з Карпам вырашаюць - князь Вітаўт вырашае, ён далёка бачыць, сваіх у крыўду перад крыжакамі, палякамі не дасць, ніжэй іх не апусціць. Разліў віно:

- За сына майго!

У суседнім пакоі вакол немаўляткі сядзелі жанкі. Соф'я карміла, бабы ўспаміналі сваіх першынцаў. Аленка, смеючыся, назірала, як сквапна сціскаюць грудзі маленькія пунсовыя губкі, зайздросціла сястры. Марыла, як сама будзе трымаць ля грудзей гэтакае ж ненаеднае, пяшчотнае немаўля. Але пакуль што Бог не даваў такой радасці, у яго на ўсё свой час. Хацелася, каб першай была дзяўчынка, ёй далі б імя Марфа - па бабцы-пакутніцы. А першага рашылі з Юр'ем, што назавуць Гнаткам. Летась ездзілі ў Горадню, і на беразе Нёмана, каля таго месца, дзе затанулі маці і ваўкавысцы, паставілі дубовы крыж - няхай кожны, хто міма праязджае, памоліцца за няшчасных.

Калі пазалетась чакалі разам з Соф'яй сваіх заручоных з вайны, хадзілі на дарогу, пераказвалі свае сны, услухваліся ў біццё сэрца - што гаворыць, што абяцае, - думалася тады, што будзе яна пападдзёй. Такі лёс Юр'ю - Фоція змяніць у бажніцы. Вернецца Юры, пасвяціцца і стане для ваўкавысцаў бацюшкам, а да яе будуць звяртацца «матухна». І саромелася ў думках: як гэта - няёмка. Увосень вярнуліся Андрэй і Юры, і з імі малая частка ад тых, што пайшлі з Гнаткам і Мішкам. Плакала па брату і дзядзьку, а зірнула на Юр'я і зразумела: не будзе папом. Ён і сам сказаў: «Які поп з мяне, Аленка? Я шмат людзей забіў. Што ж мне, на калені апускацца, каб грахі ўладыка здымаў? Я сабе за грэх тыя смерці не лічу. Але дзетак хрысціць, прымаць душы... Няхай хто іншы, хто гэтулькі мёртвых за адзін раз не бачыў». Прывёз Фоціеў куфар з летапісам і пачалі жыць у Росі. Толькі павянчаліся, пайшоў з войскам проці татараў. Зіму пражылі разам - зноў паход, на ноўгарадскія землі. Усё ў жыцці паўтараецца, думала Аленка. Як маці некалі чакала мужа, так і яна цяпер Юр'я чакае. Паехаў, слухай сэрца - заб'юць? не заб'юць? Месяцы як у сне ходзіш. Вярнуўся - прачынаешся. Дзіця даў бы Бог, вось як Соф'і даў Іванку.

Андрэя пасля хрэсьбінаў захапіла нецярпенне, усё чакаў прывілеяў. Іншым днём цвяроза разважаў: чаго чакаю? З чаго ж гэта Ягайлу ды Вітаўту праваслаўных апекаваць? Ягайла да нашых ніколі не меў прыхільнасці. Два разнаверныя баярствы ў дзяржаве. Абодвум поўную ўладу даць? Не дадуць. Свой свайму пасабляе. Лепш і не чакаць нічога. Радавацца трэба, што хоць нешта маем. Вунь, сотні тых, што і дзесятай долі не маюць таго, што яму нададзена. Тры гады назад быў голы, а зараз - нічога, дзякаваць Богу, можна жыць. Але другім днём распаляла: чаму ў намесніках адны каталікі? Чаму навокал Вітаўта з праваслаўных нікога, чаму лацінскай веры баяры на ступень вышэй стаяць? І не цярпелася пачуць, што касуюцца гэтыя няроўнасць і перашкоды, што і ў намеснікі, і ў раду можа і ён пры старанні патрапіць.