Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

І Вітаўт аб'явіў аб выступленні. Ранкам, калі паднялося з-за далёкіх - сваіх - лясоў сонца, асветліла Мальбаркскі замак, яго высокія дахі, шчарбіны на яго мурах, варту на сценах, зарыпелі тысячныя абозы ліцьвінскага войска, зарысілі вершнікі, бадзёра закрочыла пяхота. Радасць авалодала людзьмі - вярталіся да жонак, дзяцей, бацькоў, да будзённага клопату.

Але, азіраючыся на ўтрыманую немцамі сталіцу, сарамліва адводзілі вочы - не ўзялі, не разбурылі логава, пройдзе час, верне сілу прусак, і зноў пачнуцца войны, паходы, бітвы, крушэнне жыццяў, зноў наплодзіць смерць удоў і сіротаў. І міжволі шчаміла душу варажба: што рыхтуе наступны дзень ім, ацалелым у Грунвальдскай сечы? Ішлі дамоў, але ішлі без міру, не ведаючы, колькі часу адпускае лёс на спакой - гады, месяцы, лічаныя дні.

Тыднем пазней зняліся мазавецкія харугвы, а пасля іх вырушыла да Орвенцы войска Ягайлы. Дзевяцітыднёвая асада скончылася, ордэнскую цвярдыню свецэнскі комтур адстаяў. На пачатку кастрычніка крыжакі вярнулі амаль усе свае замкі, і вайна аднавілася. Толькі праз чатыры месяцы ў Торуньскім замку, дзе Юнгінген і комтуры піравалі ў купальскую ноч, быў падпісаны мір. Не такія вялікія выгады прынёс пераможцам гэты мір, але ўпершыню для крыжакоў абавязваў іх да вяртання зямель, да выплаты трохсот тысяч залатых дукатаў, развенчваў славу тэўтонцаў як Божых абраннікаў, прызначаных для перамог.

На трэці год шлюбу нарадзіўся ў Іллінічаў сын. На хрэсьбіны сабраліся суседзі і прыяцелі. З Ваўкавыска прыехалі Аленка з Юр'ем. Апынуўся тут і Ян Бутрым, якога прызначылі смаленскім намеснікам і які ехаў у Смаленск праз Полацак.

Быў канец лютага; немаўлятка закруцілі ў кажухі, павезлі ў царкву, акунулі ў купель, назвалі ў памяць дзеда Іванам і вярнуліся ў двор.

За святочным сталом, як заведзена, заклікалі дадаць хлопцу брата, нагадвалі, што Бог тройцу любіць, што хату ставяць на чатырох камянях, поп павучаў імкнуцца да шостага дзіцяці, бо чалавека Бог стварыў на шосты дзень. Пажартавалі, надзялілі дарункамі, і бяседа пайшла звычайным парадкам - пра тых, каго не хапала за сталом, хто ўжо назіраў хрэсьбіны з нябёсаў, пра Генрыха фон Плаўэна, якога абралі вялікім магістрам, пра Сігізмунда, які стаў імператарам, пра Ягайлу і Вітаўта, адным словам, пра ўсіх, хто высока стаяў, ад чыёй волі залежала, быць міру ці вайне, сядзець па дварах ці цягнуцца ў поле.

Дасведчаны ва ўсіх важных навінах Бутрым паведаміў, што ў аддзяку за Грунвальдскую перамогу, за татарскі паход, калі саджалі ў Ардзе на ханства Джэлаладзіна, дамоўлена паміж Вітаўтам і каралём даць баярам прывілеі. Гэтым годам атрымае баярства важкія вольнасці; так што Іванка, які зараз енчыць, патрабуючы мамчыны грудзі, ужо па-іншаму будзе жыць, не гэтак, як мы жылі.

Госці Андрэевы цікаўна пыталіся: а якія прывілеі? якія вольнасці?

- Ну, вядома якія, - адказваў Бутрым, - не горшыя, чым польская і чэшская шляхта мае. Вунь Вялікае Княства якія абшары займае, ад мора да мора ляжыць, утрая болей зямель, чым тая Польшча, а за Вацлавава каралеўства ў дзесяць разоў болей. У чэхаў такіх маёнткаў шмат, што з ганка плюнеш - да суседа на ганак упадзе, а яны з нас насміхаюцца: вы, маўляў, - князева чэлядзь, а мы - паны, самі сабой валадарым; у нас пана адразу пазнаеш - кожны мае герб, ён на шчыце намаляваны, над брамай прыбіты, а ў вас, маўляў, што пан, што хлоп - не адрозніш, невядома, з кім справу маеш. А цяпер, дзякуй Богу, засталося нядоўга чакаць, пераважым вольнасцямі пыхлівых паноў.

- Дык і нам гербы прызначаць? - пыталі Бутрыма.

Той ківаў. Госці дзівіліся:

- Гербы? Што ў іх карыснага? Хіба для забавы насіць? Нагледзеліся на крыжацкія апанчы і шчыты - вежы там розныя, ключы, тры рыбкі, дзве рыбкі, воўчае вока. У нас свае знакі ёсць, што коней кляймуем, бортныя дрэвы зарубліваем. Не горшыя яны за іхных рыбак і клетачкі. А што да гербаў? Што істотнага?

Хоць госці роўна сядзелі за сталом і роўна пілі, гаманілі, але па маёнтках, багаццю, правах моцна розніліся: Бутрым адзін выстаўляў сто коней, а суседзі Андрэевы - Епімах, Дзядзьковіч, Карп - утраіх дваццаць не вадзілі ў Пагоню. І якія б прывілеі князь Вітаўт ні надаў, ясна, што Бутрым іх атрымае, і набраўшы моцы Іллініч атрымае, і брат ягоны Фёдар таксама, але ці закрануць яны малаважкае баярства. Епімах і Карп хацелі неадкладна даведацца. У іншым якім месцы наўрад ці асмеліліся б распытваць, а тут віно дапамагала. Настойвалі.