Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Нарэшце, напрыканцы жніўня паведаміў Нямір праз вестуна, што загадаў вялікі князь збірацца ў Гародле. Рассеяліся ўсе сумневы - вось, клічуць, даюць жаданыя прывілеі; шкада, баярына Івана няма, парадаваўся б стары здзяйсненню сваіх прароцтваў.

Андрэй выправіўся і праз месяц дарогі ўязджаў у Гародлю ў шчыльным баярскім патоку. Тысячамі намётаў абкружаўся Гарадзельскі замак. З Ягайлам панаехала безліч біскупаў, паноў, шляхты, і пры кожным почат; з Вітаўтам прыбыла тысячная світа, сабраліся ўсе князі, з'ехаліся ўсе баяры, хто лічыў сябе вартым прывілеяў. Знаёмыя збіраліся суполкамі, усе варажылі, лавілі чуткі, паўтаралі іх, перабольшваючы і добрае і благое, і ў гэтай блытаніне нічога не разумелі.

Казалі, што прывілеі дадуць князям, а баярам нічога не будзе, - пэўна ж, ніхто не верыў: нашто князям прывілеі? якія? Ім і без прывілеяў лепш за ўсіх жывецца. Казалі адваротнае: што ўсіх удзельных князёў ушчэмяць, каб было, як у Польшчы, дзе наогул няма князёў, - і зноў жа ніхто не даваў веры: гэта Заслаўскіх, Чартарыйскіх, Амсціслаўскіх, Бурэмскіх ушчэміш - усе Гедзімінава калена, ды яны вайну распачнуць.

Казалі, што кароль і вялікі князь абавяжуць баяраў купляць у польскай шляхты іхнія гербы, - зноў не верылі, здавалася смешна: якім коштам купляць, чаго герб каштуе - каровы, каня, статка авечак?

Хадзіла пагалоска, што баяры рымскай веры атрымаюць прывілеі, а праваслаўным баярам не дадуць. Тут ужо не смяяліся, хоць і не верылі; кожны ведаў - дыму без агню не бывае, але хацелася думаць - хлусня, гэта крыжакам зручна - Вялікае Княства раскалоць напалам, а князю Вітаўту ніякай карысці ў разломе баярства няма, бязглуздзіца - столькі людзей пакрыўдзіць. Аднак з'явіліся падставы для непакою, бо нешта дзіўнае рабілася ў замку першага кастрычніка - збіралі ў замак намеснікаў і ўрадавых баяраў, ды ўсё каталікоў. Увечары даведаліся - тыя самі шчыра апавядалі, - што вялікі князь загадаў ім заручыць аддзячную грамату палякам за гербы, а каралю і Вітаўту - за наданне шляхецкага стану, і заўтра прывілеі прачытаюць уголас. Цеплілася, аднак, надзея, што толькі ў гербах праваслаўным адмовяць, нашто ім гербы каталікоў, а маёмасныя прывілеі нададуць роўна з іншымі.

Ранкам сабраліся на замкавым двары. На дыване ўжо стаялі два крэслы - для Ягайлы і Вітаўта. З каралеўскага боку ладкаваліся польскія ваяводы, кашталяны, біскупы - амаль усе былі вядомыя баярам па Грунвальдскай бітве і аблозе Мальбарка. На князёвым крыле станавіліся абраннікі, тыя, каго ўчора запрашалі ў замак: віленскі намеснік Манівід, віленскі кашталян Сунігайла, полацкі намеснік Нямір, ушпольскі намеснік Осцік, Ян Бутрым, Пётр Мантыгірд, Ян Гаштольд, Крысцін Радзівіл, Юры Сангаў - усяго з паўсотні.

А дугой прымыкала да вяльможных крылаў шчыльная грамада - нібыта адзіная і дружная, але ў пачуццях разрозненыя тут былі людзі. Як груда камянёў. Усе чакалі рознага: адны рыхтаваліся пра ўзвышэнне сваё пачуць, другія марылі пазбегнуць ганебнай абразы. Быццам сякера навісла над грамадой і гатовая была рассекчы мір паміж баяраў, што па-рознаму верылі ў Бога.

Неўзабаве з'явіліся кароль і вялікі князь. Усе пакланіліся, шум заціх, і ў цішыні Ягайла прамовіў:

- Сёння мы і ўсе сапраўдныя хрысціяне молімся Госпаду і дзякуем яму за анёлаў-захавальнікаў, якія з вялікай ласкі Божай пры кожнай душы неадлучна знаходзяцца ад нараджэння да апошняй хвіліны, ва ўсіх справах, бедствах, бітвах нас апякаюць, руку ад благога ўчынка, а сумленне ад граху стараюцца засцерагчы. А нашых гаспадарстваў сілу і гонар вы - паны, шляхта, баяры - асцерагаеце, як анёлы вас. Калі патрэбна, жыцці свае ахвяруеце, як тое пад Грунвальдам было. І там, і ў мностве іншых войнаў і паходаў Польшча і Літва крывёю парадніліся, а сёння два нашыя народы яднаюцца братэрскім саюзам на вечныя часы. А каб вы, як браты, ва ўсім былі роўныя, польскія паны і шляхта прымаюць літоўскіх паноў у свае гербавыя сем'і і даюць свае гербы. А я і князь Аляксандар надаём такія прывілеі, якія польскую шляхту радуюць. Пра што дзеля вечнай памяці і славы запісана і пячаткамі маёй і князя Аляксандра замацавана.

Каралеўскі натарый разгарнуў пергамін - і гучна, няспешна, заварожваючы пачаў чаканіць таямнічай латынню: «Ін помінэ доміні амэн ад пэрпэтуам рэі мэорыам дэбіторэс сумус...» Хоць у баярскіх шэрагах ніхто па латыні не разумеў, але па чытанні каталікі грымнулі ўдзячнымі крыкамі, шапкі падкідвалі ў паветра, мечы ўзнімалі, абдымаліся; праваслаўныя ж стаялі хмура і моўчкі, як слупы, чакалі тлумачэння. Вітаўт даў знак, грамада зноў сцішылася, і натарый Цыбулька, разгарнуўшы свой скрутак і дзеля большай урачыстасці падвываючы на галосных, прачытаў прывілей на мове Вялікага Княства.