Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

- «Мы, Уладзіслаў, ласкай Божай кароль польскі, зямель Кракаўскай, Сандамірскай, Серадзскай, Куяўскай, Літоўскай найвялікшы князь, Паморскі, Рускі пан і дзедзіч, і Аляксандар, ці Вітаўт, вялікі князь Літоўскі, зямель Рускіх пан і дзедзіч, аб'яўляем сапраўдным прывілеем усім, каму ведаць належыць, цяперашняму і наступным пакаленням...

Жадаючы засцерагчы літоўскія землі ад наездаў і прошукаў крыжакоў, прыхільнікаў іх і ўсіх іншых непрыяцеляў, якія прагнуць літоўскія землі і Каралеўства Польскае спустошыць, а дзяржавы нашыя знішчыць, і жадаючы ім вечных выгадаў, мы паменаваныя землі, якія сваім гаспадарскім і поўным правам маем і па праву нашага нараджэння атрымалі ад продкаў і бацькоў нашых, паўторна ў Каралеўства Польскае ўцяляем, злучаем, дакладаем, спалучаем і прысуджаем іх з усімі княствамі, паветамі, маёмасцю кароне Каралеўства Польскага на вечныя часы, каб усе былі паяднаныя...»

Слухаючы распевы Цыбулькі, Вітаўт азіраў напружаныя твары сотняў людзей. Зрэдку бачыў незнаёмца, амаль усіх ведаў па службе, бітвах, паходах; няшмат бачыў старых паплечнікаў, шмат было маладзейшых і моладзі, што здабыла пашану ў апошняй вайне, - усе сумленна служылі яму і зараз атрымлівалі заслужанае.

Сонца свяціла ў вочы, князь жмурыўся; з жоўта-чырвонага клёна каля замкавай даміны, хоць і не было ветру, падала лісце і знікала сярод мноства галоваў, аксамітавых феразяў і простых світак, аздобленых нашыўкамі залатых манет, якія сведчылі пра яго ўзнагароды.

Прачэсваючы позіркам шэрагі, князь вышукваў тых, хто дванаццаць гадоў назад зацвярджаў разам з ім папярэднюю вунію. Убачыў Зянона Барташа, Чупурну, Кезгайлу, Бутаўта, братоў Мілейкавічаў, Стрыгівіла, Доўкшу. Сёння глядзелі яны весела, не тое што ў той гаротны дзень, калі палякі прымусілі да ганебнай вуніі пасля Ворсклы. Тады ціснуў яго Ягайла, існаваць Вялікаму Княству заставалася па дзень смерці Вітаўта, а ўжо пасля пахавання знікала яно па ўмовах той вуніі назаўсёды, абарачалася ў польскую правінцыю, накшталт Люблінскага ваяводства. І мусіў пагадзіцца, бо верыў, што скасуе такія дзікія ўмовы, даможацца славы і сабе, і Княству. Дамогся: Вялікае Княства зноў набывае дзяржаўныя правы, нароўні з эўрапейскімі каралеўствамі будзе стаяць.

Шкадаваў, што нельга ўваскрасіць, хоць бы на якую гадзіну, і паставіць тут, пад клёнам, былых ворагаў - толькі іхныя цені ўваскрашала памяць, - зараз ашалелі б ад злосці. І Свідрыгайлу варта было б прывезці ў ланцугах з Крамянецкага замка, каб убачыў урачыстасць адраджэння. Абвяшчаецца на ўвесь свет: ёсць Польскае Каралеўства і ёсць Вялікае Княства Літоўскае - дзве навечна розныя дзяржавы, якія дамовіліся пра трывалы ваенны саюз. А ўсё астатняе - слоўная аздоба. Уцяляйце, яднайце, прыкладайце - як было паасобку, так і застанецца. Вось толькі б яшчэ гадкоў колькі пажыць - ад усіх вольна, без аглядкі на крыжацкую прагнасць ды польскую хітрасць. Цяпер з палякамі што разам - тое пароўну: разам у паходы, разам на вальныя соймы ў Любліне ці Парчове, разам пасля Ягайлы новага караля абіраць ці пасля яго, Вітаўта, выбіраць вялікага князя.

Задумаўся: хто раней памрэ - ён ці Ягайла? Калі Ягайла, дык польскім каралём будзе ён, Вітаўт. А калі палякі адмовяцца выбраць, дык гарадзельская гэтая вунія ў агні згарыць. А раптам ён першым на той свет сыдзе? Хто сядзе на апусцелы сталец, хто яго карону надзене? Уважліва аглядаў князёў і бачыў адзінага наступніка - брата Жыгімонта: рашучы, упарты, разумны, жорсткі і, галоўнае, каталік. А іншых рымскай веры князёў на Літве няма. Свідрыгайла шалёны яшчэ ёсць - сядзіць у сутарэннях, але з глузду трэба з'ехаць, каб яго вялікім князем пракрычаць. Такога наробіць - сто чарцей пазайздросцяць. А ўсе астатнія князі - чужой палякам веры, ім дарога да стальца загароджана. Жылі б сыны - ім аддаў бы Княства, у гэтым прывілеі пазначыў бы асобным артыкулам. А так што - пустое.

Хоць і занеслі з Ягайлам у вунію пра сваіх нашчадкаў, але проста так занеслі, натарыі настойвалі, што так трэба, прынята сярод законнікаў. Са словаў дзеці, на жаль, не нараджаюцца. За шэсцьдзесят гадоў не паспелі, скуль жа яны ў старэчыя гады возьмуцца. Злосна жартуюць багі: які-небудзь заморак сябе ледзьве корміць - яму дзесяць сыноў, не ведае, што з імі рабіць; а як сядзіш вышэй за ўсіх, просіш: «Сына пашлі, Божа ласкавы!» - не чуе. Жыгімонт хоць бы не апярэдзіў памерці, усё ж Кейстутавіч, і сына мае.

Раптам заўважыў, што праваслаўныя хто збялеў, хто счырванеў, у вачах ярасць булькоча. Зірнуў на Цыбульку і ўцяміў. Той чытаў: