Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Гінулі, абараняючы сцяг, ваўкавыскія ваяры: палеглі бацька і сын Ваўковічы, не стала старога Відымунта, Сцёпка Быліч не адбіўся ад трох крыжакоў і паваліўся з пасечанай галавой. Раптам надламалася пад ударам меча дрэўка, і сцяг пад злосную радасць немцаў упаў на пласт мёртвых ваўкавысцаў. «Ну, усё, - сказаў сабе Расевіч. - Цяпер мая чарга біць!» Ён скокнуў да рыцара, што зрубіў харугву, і адсек дзёрзкую руку. Не бачыў таварышаў, забыўся на іх. Бачыў шлемы, грабяні з страўсавых і павіных пёраў, і здымаў іх, раскройваў крыжацкую браню, рабіў з рыцарамі тое, што яны зрабілі з Вольгай, з маці, з Кульчыхай, з лірнікам, з бацькам, з бабамі і дзецьмі на свята Вербніцы. Усе палеглыя ў той жахлівы дзень зараз бачыліся яму, і ён чуў іх шэпты: «Помсці! Помсці! Помсці!» - і не чуў трэску прасяканага мечам жалеза, ні апошніх ускрыкаў рыцараў, і сам не адчуў болю ад меча, які ўвайшоў яму ў спіну ўсёй даўжынёй джала. Толькі закрыў вочы туман, пабарвавеў вогненным святлом, заняў дыханне, закружыў галаву, і ён паляцеў у бездань, і яго падхапілі клапатлівыя рукі жонкі і бабкі Кульчыхі, і панеслі ў чысціню паднябесся, дзе прыйшла да яго вечная цішыня.

Люта зароў Гнатка, убачыўшы, як адкінуўся ў сядле Мішка Расевіч, і, закружыўшы мечам, пайшоў углыб крыжацкіх шыхтоў, пластуючы, ламаючы рыцараў, як ламае раз'юшаны зубр бярозы, якія трапляюцца на яго шляху. Шчырая душа старога не жадала жыць; нікога з тых, каму ён аддаваў сваю любоў, з кім прыйшоў на гэтыя пагоркі, ужо не было сярод жывых, ён іх не бачыў ці бачыў мёртвымі, і ён шалёна імкнуўся наперад, насустрач жаданаму суцяшэнню болем - за смерцямі немцаў і за сваёй смерцю, бо нарэшце адчуў у ёй патрэбу.

Юры, якога Гнатка лічыў сярод палеглых, быў жывы. Яшчэ ў першую гадзіну бою пад ім забілі каня, і конь, скінуўшы яго, паваліўся на яго і прыціснуў да зямлі. Ён ляжаў ніцма, і не мог вызваліцца з-пад тушы. Навокал грымацела сеча, перамагалі і гінулі, а ён аказаўся аднятым ад агульнай справы, і гэтая бездапаможнасць, непатрэбнасць змучылі Юр'я да адчаю. Неаднойчы на яго наступалі то крыжакі, то свае, ён клікаў знаёмых, але і сам ледзь чуў свой крык у бесперапынным ляску зброі. Потым нехта паваліўся на яго, і чужая кроў заліла яму твар. Ён напружыўся, скінуў з сябе чыёсьці цела і пазнаў Мішку. «Божа! - прастагнаў ён. - А я жывы!» Тут прыйшла нечаканая ўжо падмога - Ягор Верашчака прыкмеціў яго намаганні выпаўзці з-пад каня, падняў за хвост конскі труп і вызваліў.

Харугва была вынішчана, бой ішоў далёка па баках, і яны пацягнуліся налева, не ведаючы, што ідуць да крыла Амсціслаўскага.

Падобна ім, выбіраліся з-пад грудаў мерцвякоў апрытомнеўшыя кнехты і крыжакі і, бачачы ліцьвіноў, кідаліся з мечамі, і кароткі шлях Юр'я і Ягора да менскай харугвы абярнуўся шэрагам бязлітасных паядынкаў.

Крыло Манівіда, якое немцы старанна абцякалі, акружыць сябе не давалася. Лепшыя ваяры з усіх дасланых сюды Вітаўтам харугваў спяшаліся ў пярэднія шыхты. Але калі яны палеглі і проці немцаў засталіся зямяне, убраныя ў нагрудныя панцыры і калантары, тады ціск немцаў узрос. Манівід, баючыся поўнай страты людзей, вырашыў адступаць да абозу. Лавіна, змяшаная з паўтара дзесятка харугваў, пачала пяціцца да табараў, толькі некалькі палкоў, адсечаных крыжакамі, рушылі лугам па татарскім следзе, і за імі кінуўся нямецкі штандар.

На дарозе, закрываючы харугвы ад пагоні, засталіся полацкая і першая віленская харугвы. Не па сілах было ім доўга стрымліваць навалу крыжакоў, але кожная хвіліна адпору асцярагала парадак адступлення, ратавала ўсё крыло ад жорсткага разгрому. Побач Андрэя Іллініча біліся старэйшы брат Фёдар і сябар Юшка Радковіч. Другіх братоў не бачыў і не цікавіўся, дзе яны. Усе пачуцці скіраваліся на адно - як лепш секчы, як лепш адбівацца. Навокал мільгалі плашчы, шлемы, тапары крыжакоў, шчыт абараняў ад чаканоў, меч сутыкаўся з мечамі немцаў, двойчы меч захрасаў у крыжацкай брані, тады Андрэй хапаў чужы - іх сотні былі рассыпаны на зямлі. Бой быў смяротны; усе разумелі, які лёс чакае прыкрыцце: спыніць калоны немцаў дзве харугвы не маглі, даць ім дарогу не мелі права. Жэрабя асудзіла кожнага з іх трымацца проці пяці-шасці крыжакоў, і яны гінулі, не адыходзячы ні на крок. Андрэй бачыў, як працялі дзідай Алізара Рагазу, як кроў заліла твар Радковіча, як выпаў з сядла Мікітка Кораб, забіты звездышом. Азвярэнне найшло на Андрэя, хрыпы нянавісці вырываліся з грудзей; радаваўся, калі збіваў з каня немца ці разбіваў шлем і галаву пешага кнехта. Ды раптам нібы валун ударыў па галаве, шыя здрыганулася і здалося, што яго сплюшчылі. Паспеў яшчэ адзначыць: «Канец!» - і знік у цемры.