Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Ачуўся Андрэй ад моцных удараў па рэбрах. Расплюшчыў вочы, угледзеў над сабой некалькіх пешых немцаў у кальчугах - і пазнаў свае латы ў іхніх руках і падараваны вялікім князем корд; скасіў вочы на грудзі, прастагнаў - быў у адной кашулі, нават лямцавы падклад знялі крыжацкія пешкі. Яго паднялі, ён апынуўся ў гурце такіх жа няўдачнікаў: іх пагналі прэч з поля бітвы; сярод трох дзесяткаў палонных толькі некалькі былі звязаны, астатніх - параненых і аглушаных, здольных ледзь перастаўляць ногі, - рыцарскія збраяношы не баяліся. Андрэй мярцвеў ад сораму. Да смерці ў бітве рыхтаваўся, а вось пра палон і думка не мільгала, і смерць у гэты момант здавалася лепшым выратаваннем ад ганьбы. Увесь дзень не прыгадваліся, а тут прыгадаліся і Соф'я, і Нямір, і Мішка Расевіч, і Гнатка, і браты. Азірнуўся, пашукаў вачыма братоў - не знайшоў і суцешыўся. Але знаёмцы ў гурце палонных былі - і свае, з полацкай харугвы, і віленцы. Убачыў Яна Бутрыма, сустрэліся позіркамі і развялі вочы: сорамна, горка, жахліва. Не мог уцяміць: Бутрым, блізкі паплечнік Вітаўта, на ўсё Вялікае Княства вядомы баярын, цягнецца ў крыжацкі палон; і ён таксама валачыцца, як авечка, пад наглядам нямецкай варты. А навокал бурліць бітва, сякуцца з крыжакамі свае, а яны - у ланцугі. А вяселле? а Соф'я? а прыяцелі? Чэрап расколваўся, шыя скасабочылася, палала агнём пасля трапнага ўдара молатам; добры быў шлем, міланскай майстэрні, уратаваў жыццё - ды нашто? Немцы з абодвух бакоў ішлі нягуста. Меч, меч бы ў рукі, мроіў Андрэй, хоць напаследак палузаць вас, патрапаць, супакоіць душу.

Мечаў хапала, варта было толькі нагнуцца. І, нагледзеўшы меч, што ляжаў на забітым крыжаку, Андрэй пачаў збіраць для ўдару свае сілы, рыхтавацца да скачка. Параўняшыся з мечам, ён, як Божы дарунак, схапіў яго і абрушыў на бліжэйшага ахоўніка. Праз імгненне побач з першым паваліўся другі. І Бутрым, і другія ваяры хапалі з зямлі зброю, кідаліся на немцаў, секлі, самі валіліся пасечаныя, але ачышчаныя, са зброяй у руках. Дзідамі сустрэлі дзесятак конных прусакоў і ўсіх выбілі. Хто сеў на адваяванага каня, спяшаўся ад крыжака да крыжака, вяртаў мечам доўг за сваю ганьбу. Гэтай дружынай пайшлі па дарозе назад вызваляць іншых.

Палкі Сямёна Амсціслаўскага і Гаштольда, не ахопленыя адступленнем, выгіналіся ў дугу, але біліся з суровай рашучасцю ўтрымацца. І тут крыжакі зрабілі непапраўную памылку: замест таго, каб усімі свабоднымі штандарамі ламаць дугу, секчы палкі Вітаўта, што не адыходзілі з поля, частка штандараў Валенрода, змалаціўшы палачанаў і віленцаў, рынулася ў пагоню за харугвамі, якія адступалі да абозу. У запале праследавання немцы ўвайшлі ў лес і дабраліся да табараў на беразе Любенскага возера. Здабыча, якую абяцалі тысячы вазоў, заахвоціла крыжакоў ісці на прыступ.

Валенрод святкаваў: баявое шчасце ўсміхалася яму, паганіны і недаверкі рассейваліся, уцякалі ў лес; заставалася ўзяць у клешчы тых, хто супраціўляўся, і раструшчыць. Мацуючы поспех, ён накіраваў палкі абціскаць левае крыло Вітаўта, прабіць брэш паміж палякамі і харугвамі Амсціслаўскага, рассунуць іх і ўчапіцца ім у спіны. Крыжакі абрушылі ўдар на вялікую кракаўскую харугву. Упаў на зямлю каралеўскі сцяг з белым арлом, і ўжо разгром галоўнай польскай харугвы здаваўся непазбежным. Але граміць палякаў перашкаджалі састыкаваныя з імі смаляне, і немцы ўзбуйнялі свой клін. Сямён Альгердавіч разгадаў сэнс гэтага націску і ўшчыльніў смалянаў сваёй амсціслаўскай, а потым віцебскай і менскай харугвамі.

На ўсім полі бітвы, ад Таненберга да Людвікова, не было больш жорсткай сечы, чым завязалася тут, нідзе не гінула столькі ліцьвіноў і немцаў. Палічыўшы лютасць адпору за апошнюю ўспышку сілы, за знак хуткай перамогі, крыжакі пачалі спяваць ордэнскі гімн.

А Сямён Амсціслаўскі, не бачачы і не чакаючы падмогі, загадаў харугвам свайго крыла - трымацца да апошняга ваяра. І тысячы людзей сумленна прынялі такі лёс - стаяць на смерць. Дух стаў проці духу, тэўтонскі проці славянскага. Маленькая, у траціну вярсты, пагорыстая мясціна ператварылася ў пякельны асяродак бітвы. Больш за шэсць тысяч ваяроў секліся тут, быццам ведалі, што тут вырашаецца зыход сечы, што адсюль пачнецца ці перамога, ці поўны разгром.

Выратаваны Верашчакам Юры застаўся пры ім за парабка, засцерагаў яго з тылу, а Ягор трымаў галоўны бой, і калі б не было побач двухжыльнага, няўтомнага Ягора, Юры ўжо ляжаў бы сярод палеглых. Неаднойчы бачыў ён нацэленыя на яго крыжацкія кап'ё ці меч, проці якіх не паспяваў абараніцца, заварожана абміраў перад блізкасцю сваёй смерці, і кожны раз Ягор адводзіў смерць выратавальным ударам. Халодны спакой Ягора, яго чуйная напружанасць перадаліся Юр'ю; як узімку на нёманскім лёдзе з Гнаткам, так цяпер ён адчуваў, чаго чакае ад яго Ягор, і адцягваў на сябе кнехта, сек у спіну рыцара. Тут, дзе змагаліся палкі Амсціслаўскага, усю зямлю ўшчыльную ўсцілалі мёртвыя, коні ішлі па іх баязлівым крокам, і крыжакі спешваліся, пакідаючы коней парабкам, і спяшаліся ў рукапашную па трупах, а насустрач ім шлі па пласце мерцвякоў ліцьвіны. Шэрагі сутыкаліся, разыходзіліся, зноў сутыкаліся, і пласт палеглых таўсцеў. Часцяком немцы ішлі густымі шыхтамі, але раптам перастройваліся ў глыбокія кліны, каб рассунуць праціўніка. Адціснуты такім клінам, Юры згубіў Верашчаку і застаўся сярод незнаёмых ваяроў. Ніхто з суседзяў не ведаў пра яго нявопытнасць, ніхто не думаў апякаць яго ці раіць яму. Нечакана для сабе Юры быў вымушаны змагацца нароўні з кожным, сустракаць любога ворага і біць так, каб забіць. Юры думаў, што Верашчака забіты, і цяпер ён мусіць замяніць яго. Кожны рыцар, што ўзіраўся ў яго скрозь забрала, што цэліў яму ў грудзі мечам ці сякерай, мог быць забойцам бацькі, Вольгі, Фоція, Мішкі, Ягора. Ён адчуваў сябе мсціўцам за іх, абаронцам праўды. Гэтае пачуццё роўнасці з другімі ваярамі надало руцэ Юр'я сілу. Недзе блізка нястомны грамавы голас заклікаў: «Бі! Сячы!» Юры паўтараў гэты старажытны кліч, як чароўнае заклінанне, і меч яго паслухмяна біў і сек.