Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Вітаўт насіўся ўздоўж тылу сваіх, занятых сечай, палкоў, сачыў, дзе радчэюць шыхты, сам уводзіў харугвы ў сутычку, сам, запаляючыся, рубіўся з крыжакамі, выходзіў з сечы, скакаў на польскую палову бітвы, пераконваўся, што і там трымаюцца стойка, вяртаўся, абкружаны толькі вестунамі, якія з паўслова хапалі загад і несліся выконваць. Князь быў у захапленні, бачыў, што немцы страчваюць людзей не менш за яго, а ён апрача трынаццаці харугваў трэцяй вуліцы мае яшчэ тры тысячы татараў Джэлаладзіна, якія тоіліся ў лесе да той хвіліны, калі пачнецца акружэнне крыжакоў, пагоня, пагалоўнае вынішчэнне.

На вачах здзяйсняліся дзедаўскія запаветы. Паглядаючы ў неба, Вітаўт з упэўненасцю думаў, што і Кейстут, і Гедзімін, і Міндоўг зараз сабраліся сюды і лунаюць над полем бітвы і незямной сваёй сілай гасяць дух немцаў, мацуюць сэрцы сваіх. Не могуць у такі ўрачысты дзень не прыйсці, прапусціць свята, якое чакалі вякамі, не ўбачыць адплату за крыжовыя паходы, за вогнішчы, кроў, пакуты сваіх народаў. Тут славутыя дзяды, тут яны ўсе, дапамагаюць яму, кожны мае рахунак да крыжакоў, вось яны мільгацяць сярод сцягоў і штандараў, мечаў, чаканоў, кордаў, сярод гулу, ляску, ляманту, грома сечы. Быў шчаслівы - вяршылася бітва, якой не ведаў свет; Ордэн прымушалі апусціцца на калені, тут, зараз, у яго адбівалі ахвоту хадзіць на ўсход.

Дасылаючы ў бой новыя харугвы, заклікаў князёў і ваяроў: «Бі! Рубі!», і тыя падхоплівалі кліч і мчаліся на немцаў. «Бі! Сячы!» - грымела над полем. Гукаў: «Нямір! Прыкрый Астрожскага!» - і полацкая харугва рушыла ўзмацняць луцкую, дзе немцы напружыліся і прайшлі наперад на пяцьдзесят крокаў. Гукаў: «Нос! Гальшанскі! Да Жыгімонта!» - і пінская з кіеўскай харугвы далучыліся да наваградцаў. Уступіў у бой побач з віцяблянамі полк вяліканоўгарадцаў, гарадзенская харугва замяніла моцна зрадчэлых уладзімірцаў. Карэйка прывёў сваю медніцкую харугву на пасілак Яўнісу. Ужо секліся з крыжакамі амсціслаўцы і троцкая харугва Гінвіла.

Ішла другая гадзіна бітвы. Густы гарачы пыл уздымаўся да неба, сонца распаляла даспехі, нібы прагнула жывымі спячы страціўшых міласэрнасць людзей. Потым, быццам стомленае відовішчам шалёнай сечы, яно пачало зацягвацца полагам воблакаў, і паліўся кароткі дождж, прыбіў пыл, асвяжыў паветра, астудзіў шлемы, латы, мечы.

Валенрод, раз'юшаны непрадбачаным адпорам, загадаў націснуць на татараў. І татары не вытрымалі. Ды і як было вытрымаць, калі за кожнага рыцара яны аддавалі некалькі сваіх ваяроў. Шаблі тупіліся аб крыжацкія даспехі, выбівалі іскры, ламаліся, і пакуль шыю рыцара знаходзіў нож ці аркан сцягваў яго на зямлю, ён паспяваў скрывавіць свой меч татарскай крывёй тры, пяць разоў. Багардзін, чуючы ад сотнікаў пра вялізныя страты, вырашыў адарвацца, пакружыць, перастроіцца і зайсці немцам у тыл. Ён даў знак; ударылі бубны, захісталіся бунчукі, і ў той жа момант усе татарскія шэрагі, выконваючы загад, павярнулі коней, закрыліся ад рыцараў заслонай стрэл, і перад наёмнымі харугвамі Ордэна татараў не стала - парадкуючыся на скаку, яны хутка адыходзілі лугам. За імі і гнацца было дарэмнай справай: лёгкія татары мелі двайную перавагу ў хуткасці.

Але адыход татарскіх палкоў абярнуўся бедствам для крыла Мінівіда. Наёмныя рыцары скіраваліся на віленцаў і трачанаў. Не чакаўшыя бакавога націску харугвы былі вымушаны адыходзіць. Адразу ж магутны свежы клін крыжакоў наваліўся на кіяўлянаў, пінчукоў, ноўгарадцаў. Вялікі князь, прыкмеціўшы небяспеку прарыву, дадаў Манівіду лідскую, ковенскую, старадубскую і ноўгарад-северскую харугвы, але і крыжакі ўзмацняліся новымі штандарамі. Першы поспех, мільгануўшы цень перамогі акрыліў тэўтонцаў. Яны напаўзалі на шыхты ліцьвіноў, зміналі адпор, а па дарозе да Любенскага возера, не шкадуючы сябе, прабіваліся наперад. Каля пятнаццаці харугваў - віленскія, троцкія, жамойцкія, падольскія, ковенская, пінская, кіеўская, старадубская, наваградская - абдымаліся немцамі ў клешчы, і тут ішла адчайная сеча. Пачалі адступаць сярэдзінныя харугвы Пятра Гаштольда. Уся лінія бою напялася, як нацягнутая цеціва; здавалася, яшчэ адно намаганне, яшчэ адзін удар мечаў - і націск немцаў зломіцца, усе іхныя кліны знясіляцца, пададуцца назад, але Валенрод дасылаў новыя штандары, і яны цяжка абрушваліся на харугвы Гаштольда. І ратненцы, уладзімірцы, гарадзенцы, палачане, луцкае баярства пачалі цясніцца і крок за крокам саступаць поле крыжакам.

Ваўкавысцы, што далі зарок стаяць на смерць, і стаялі на смерць. Ужо палова харугвы палегла, а жывыя, узнімаючы і абрушваючы на крыжакоў свае мечы і сякеры, пазіралі на харунжага: ці трымаецца іх баявы сцяг? Лунае сцяг - ёсць і ваўкавыская харугва, няхай застанецца ад яе хоць дзесятак ваяроў. І крыжакі рваліся да харунжага, як імкнуцца за здабычай зімовыя ваўкі. Па шчыце, панцыры, шлеме Мішкі Расевіча білі стрэлы, палатно сцяга было з'едзена імі ў мноства дзірак, але сярэбраны вершнік з узнятым мечам на чырвоным полі лунаў над харугвай, бачыўся ўсім, і кожнае сэрца ўзмацнялася пачуццём - не зламалася наша харугва, стаіць, б'ецца, сячэ ворагаў. Не слабеў дух ваўкавысцаў, але шыхты іх меншыліся, усё бліжэй падступалі прусакі, і ўжо доўгія іхныя мечы заляскалі побач з харунжым і ён сам, узяўшы дрэўка сцяга ў левую руку, адбіваў мечам удары.