Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

І шчаслівая ноч уцёкаў! Тупат коней, зоркі, блакітнае чароўнае святло. І ён побач, плячо да пляча. Любімы, удзячны, заваяваны цалкам і назаўжды. І насычаная шчасцем і жахам ноч у Рытэрсвердары, калі Ягайла не вытрымаў і саступіў уладу на Літве. Даўгая, без сну ноч на Купалу. Сядзелі побач ля акна, адчувала, як ён усхваляваны - раптам ускокваў, садзіўся, крочыў па пакоі, раптам выбег і хутка вярнуўся, прынёс кальчугу: «Надзень!» Пакутаваў, што не здолеў выпатрабаваць з Круляўца дзяцей. Усіх сваіх заложнікаў сабраў у Рытэрсвердары - князёў Івана Гальшанскага, Юр'я Бельскага, Глеба Святаславіча, шмат якіх баяраў, але сама дарагіх немцы не адпускалі: заставаўся ў Мальбарку брат Жыгімонт, а ў Крулявецкім замку цярпелі Юрачка і Іванка. Маліліся за іх, плакалі - і ведалі: інакш нельга, прыйдзецца рызыкаваць; пераконвалі адзін аднаго, што ўсё абыйдзецца, што немцы не адважацца пакараць смерцю дзяцей. Вітаўт шаптаў: «Выкуплю, памяняю на палонных, памяняю на Жамойць». Раптам скажаўся страхам: «Не, не зараз, забяру іх - тады!» Тулілася да яго, казала, што прагнуў пачуць: «Трэба, трэба, Вітаўт! Трымайся! Вернем дзетак, аддадуць!» Раптам абдымаў яе, кляўся: «Вер мне, сяду на трон, ім будзе ўлада, ім Княства!» Забываліся ў шчаслівых мроях, радаваліся надыходзячым зменам, канцу сваіх бедстваў, змагання за карону; раптам шалёна цалаваў яе, раптам забываў пра яе, усміхаўся сваёй перамозе ці нецярпліва глядзеў у акно: ці гаснуць зоркі? Пачало світаць. «Памолімся!» - сказаў Вітаўт. Шпарка памаліліся. Пацалавала яго, ён дастаў меч і з мечам выйшаў на двор.

Некалькі хвілін было ціха, і раптам - люты лямант, звон мечаў, ускрыкі крыжакоў. Калі сонца ўзышло, драўляны замак палаў, а яны скакалі браць Горадню.

А потым Вільня, касцёл святога Станіслава, белая сутана біскупа Андрэя, карона ў ягоных руках, незадаволены твар каралевы Ядвігі, падманныя ўсмешкі Ягайлы, тысячы баяраў - і яны з Вітаўтам вянчаюцца на княжанне; цяжкое золата дакранулася галавы - і сэрца забілася шчасцем: дамагліся, збылося, валадарым. Зірнула ўбок - Вітаўт у кароне, бледны, вусны сціснутыя, вочы блішчаць. Падумала: «Вось, Юрачка гэтак жа будзе каранавацца!» І сурочыла. Нельга было пра гэта думаць, трэба было ў тую гадзіну смуткаваць па дзетках, не раздражняць Бога сваёй радасцю ўладзе, ён абараніў бы хлопчыкаў, спыніў жорсткую нямецкую руку. А тут застоллі, бяседы, услаўленні, перакананне, што немцы пачнуць таргавацца, што мяркуюць, колькі ўзяць за дзетак вялікага князя, а час бяжыць, упэўненасць мацнее: так, слушна вырашылі; што ж немцы - дурні, не разумеюць карысці? І раптам вястун паўзе на каленях, слёзы ў вачах, рве кашулю: «Княгіня, ты - сірата, тваіх дзяцей у Круляўцы атруцілі».

Імгненне назад скакала з радасцю ў вачах, моцна трымала павадок, не адчувала дарогі, каня, сядла, як тады, у свае дваццаць пяць гадоў, а згадала дзетак - і нібы камень магільны лёг на плечы, прыгнуў, выціснуў слёзы - і пакута на сэрцы, не хочацца жыць.

- Ты што? - спытаў князь.

- Дзеткі нашы прыгадаліся, Вітаўт.

Ён змаўчаў, але панурыўся, спахмурнеў, утаропіўся вачыма ў пясок дарогі, бяссільны і бездапаможны перад гэтай бядой. Княгіня пазірала на мужа, шкадавала яго, шкадавала сябе. «Божа, - думала яна, - сумны наш лёс! Напакутаваліся, знясілелі, Бог не даў новых дзетак, перарваў род». Ведала, што думкі пра гэта крояць князю душу. Часам забываў, не даваў памяці волі, заглушваў боль справамі, раз'ездамі, мітуснёй сустрэчаў; пераконваў яе і сябе: «Трэба жыць, цярпець, і мы не вечныя, і мы пойдзем да іх, а тут трэба выконваць сваё, і хопіць слёз, усё, ні слова пра дзетак, інакш як у пекле». А пасярод ночы абуджаўся, мёртва глядзеў у пустату, бачачы іх, тужліва казаў: «Нашто, дзеля каго старацца, Ганна? У магілу ж уладу не забяру. Нехта зменіць, прыйдзе на гатовае, можа, той, каго не люблю. Ці дурань. Наогул, чужы. Былі б наступнікі. Для чужых - сумна!» Потым выбухаў: «Адплачу, пасяку, рассею!» Але не мог адпомсціць, не хапала моцы і было шмат ворагаў. Немцы атруцілі, а сказалі - хвароба звяла. Такая жудасная хлусня, бо даведаліся, адкрылі прыхільнікі, як нейкі Зомберг паднёс хлапчукам атруту ў кубках, калі тыя прасілі піць.

- Вітаўт? - паклікала Ганна.

Князь павярнуўся да яе.

- Забі іх!

Ён кіўнуў, і гэты змрочны ківок яе суцешыў. Пачула гучны тупат коней, азірнулася - князі, паны, баяры ішлі на рысях у Берасце, яе рыцары, яе мсціўцы ў блізкай вайне.

Але адчувала палёгку нядоўга. Яны паб'юць немцаў, думала яна, князь заб'е Зомберга, але дзеці да яе не вернуцца, помста забойцы іх не ўваскрэсіць, і радасць сустрэчы з дзецьмі не чакае яе на гэтым свеце. Угнявілі яны Бога, яна і Вітаўт, Бог ніколі не даверыць ім дзіцячую душу. Вы хацелі ўлады, скажа Бог, імкнуліся да ўлады, усім ахвяравалі дзеля яе - дык майце асалоду ад свайго валадарства. Але цану за гэтую радасць вы прызначылі самі - дзеці. Вы ведалі, што рызыкуеце іх жыццямі. Забудзьце пра іх і радуйцеся з таго, што атрымалі за іх - агульнай падпарадкаванасці. Нашто вам дзеці, калі муж твой не любіць дзяцей. Ён грэшны назаўжды, ён - Ірад, на ім недаравальны грэх дзетазабойства. Ці не князь Вітаўт загадаў зарэзаць сто пскоўскіх дзіцёнкаў? І знайшліся душагубы, і выканалі загад, і сто дзіцячых сэрцайкаў замерлі, раздзёртыя нажамі.