Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

- Дарагі брат! - здалёк лямантаваў кароль. - Якое жахлівае здарэнне! Якое шчасце, што вы не пацярпелі!

- Бог абараніў! - змрочна адказаў Вітаўт.

- Як толькі мне данеслі пра пажар, - не саромеўся Сігізмунд, - я адразу ўскочыў на каня. Малюся Богу, каб вы не затоілі крыўды! Пажары - біч нашых гарадоў. Якое няшчасце, што ваш прыезд абазначыўся такой няшчаснай падзеяй!

Гэты бурны паток словаў завяршыўся нікчэмным жэстам.

- Мой дарагі брат, працягніце мне сваю руку, - папрасіў Сігізмунд, - у знак таго, што на нашы добрыя стасункі не ўпадзе цень выпадковага пажара. - І Сігізмунд працягнуў Вітаўту руку.

Князь падаў сваю. На тым і развіталіся. Сігізмунд вяртаўся ў Кежмарк, праклінаючы крыжакоў, якія дарэмна абарацілі ў кастрышча паўгорада. Вітаўт скакаў да мяжы, праклінаючы подласць і бессаромнасць Сігізмунда. Баяры ж і шляхта падлічвалі свае выдаткі і, не маючы на ком сарваць злосць, лаяліся між сабой.

У Мушыне заначавалі, змянілі коней, а наступнага дня былі ў Новым Сончы, дзе з нецярплівасцю чакаў вялікага князя кароль Ягайла.

На Люблінскай дарозе, там, дзе ў снежні князь чакаў караля, сустракала Вітаўта княгіня Ганна. Быў сонечны дзень; у топях надрываліся жабы; чарналессе зацягвалася лісцем, і здавалася, што гаі і бярозавыя дубровы акураны зялёным дымком. Бокам седзячы ў сядле, княгіня рысіла наперадзе натоўпу князёў і паноў. Яна пазнала мужа здалёк, усхвалявалася і пашыбавала насустрач. Князь радасна засмяяўся і пад'ехаў, падняўся на страмёнах і пацалаваў у вочы, нашэптваючы: «Знудзіўся па табе! Як ты, Ганна?» Гэтак жа парывіста, нібы забыў, адарваўся, каб павітацца з астатнімі. Азіраў знаёмых, весела гукаў: «Дабрыдзень, Жыгімонт!», «Дабрыдзень, Гаштольд!», «Здароў будзь, князь Раман!» Усе сабраліся, хто быў зараз патрэбны, толькі сама далёкія не прыехалі. Круціўся ў сядле на чатыры бакі; каму паціскаў руку, каму ківаў, каго весела пытаўся: «Ну што, без мяне з крыжакамі не біліся? А мяне ледзьве не спалілі ў гэтым Кежмарку, як бервяно, так іх і так!» Сярод гоману і мітусні Вітаўт з княгіняй праехалі наперад і паскакалі ў замак.

Сонца біла ў вочы, гула пад капытамі дарога. Ганна назірала за мужам, і па тым, як прагна ўцягваў грудзямі паветра, пахі вясновай зямлі, як прысцёбваў каня, адчувала ў ім даўнюю нецярплівасць, жаданне справы, безагляднае імкненне да мэты. Любіла гэты мужаў вясёлы парыў, радасць рызыкі, захапленне хвілінай. Ведала на памяць усе яго звычкі і настроі, бачыла, што зараз ён задаволены гэтым спатканнем на дарозе, паплечнікамі за спінай, радуецца хуткай вайне, якой доўга пазбягаў, і блізкай ужо гадзіне, калі вымавіць: «Настаў святы час!» - і закліча на каня ўсё баярства Вялікага Княства. І вырушаць дзесяткі тысяч рыцараў. І сам скочыць у сядло, і ў тое ж імгненне забудзецца на яе на месяц, другі, трэці, пакуль не выканае справу, а тады памяць падкажа, ён апамятаецца і будзе гнаць ўдзень і ўначы на застаўных конях, каб хутчэй наблізіць сустрэчу. Але любіла і адлучаны яго стан, калі ён застываў у сядле ці ў крэсле, абдумваючы нешта таемнае, пра што не казаў; аддалены яго позірк нібы свідраваў час, заглядаў у будучыню, і ён быў недаступны, змрочны, чужы. Сачыла за мужам, за яго даверлівай радасцю яркаму сонцу, якое пагнала ў рост траву і лісце, абудзіла да сямейнага клопату птушак, сагрэла зямлю і ўсіх абнадзеіла. Нечакана князь зірнуў на яе і, ззяючы вачыма, вымавіў:

- Хораша, Ганна! Усё як раней!

Настрой маладосці, які агарнуў мужа, адразу перадаўся і ёй. Быццам апынулася за дваццаць гадоў назад, калі ўцякалі, цярпелі выгнанне, вярталіся, скакалі ў начной цемры, цягаліся па чужых дварах, хаваліся ў лесе, засыналі, тулячыся адзін да аднаго, грэліся палкім шэптам: «З табой хоць у пекла, на любыя пакуты!» Колькі было любові! Кроў юравала, ночы ўспыхвалі, згаралі як знічкі, а ўвесь дзень салодкі жах у душы, прагнае чаканне ночы, сэрца адлічвала хвіліны, шукала яго позірк, а раптам зірне - апаляла, як агнём. Нават у мядовы іх месяц, нават калі Юрачка ды Іванка нарадзіліся, не было так хораша. Нібы і не шкадавалі пяшчотных слоў, і разам радаваліся дзецям, але ўсё было неяк сонна - былі пачуцці, ды без полымя: прыходзіў, смяяўся, ад'язджаў, прыбываў, апавядаў, але заўжды з нейкай нудоцінкай, цёпла, ды не горача; аб Ягайле хваляваўся болей, чым аб ёй, і раўнавала, што таму аддае больш часу, памяці, душы. І толькі ў Крэве, калі чакаў пятлі, калі асуджаны, падмануты, разбіты, прасейваў у начны час сваё жыццё, свае сяброўствы і прыхільнасці, толькі там, у каменнай вязніцы, перад вачыма смерці, адкрыў, што мае адзінага сябра, адданага, вернага да скону, гатовага ісці разам у агонь, у пятлю, пад стрэлы, - яе, Ганну.