Аркуш Алесь - Выбранае

І хутка ад мяне сыходзіць.

Пра што ён? Во дае дзівак!

Якой шыпшынай укалоўся?

Няўжо спалохаўся ён так?

Ці ноччу нешта адбылося?

6

У родных соснах заблукаць

зусім ня цяжка, як здаецца.

Я Полацак ня мог пазнаць,

вачмі ня мог, і нават сэрцам.

За ноч зьмянілася усё.

Ці можа я зьмяніўся гэтак?

Навокал сьмецьце і рызьзё

І пах грамадзкага клязэту.

О, Полацак, куды ты зьнік?

Якія гуны тут прайшліся?

Хто патушыў Зьніча агні,

панёс дзядоў, як долам лісьце?

Сьпіць крыж Сафіі над Дзьвіной,

нямком маўчыць Барысаў камень...

Бяспамяцтва ідзе вайной -

нікога ля разьбітай брамы.

7

Яшчэ здалёк убачыў я,

што дзьверы насьцеж у кутузцы.

Страх абудзіўся заскарузлы,

Так воўчая аточвая гайня.

- Параза! - вымавіў, як стогн, -

Хто адчыніў у ночы дзьверы?

Якія духі, людзі, зьверы?

Хто выпусьціў цябе, Грыфон?

«Нам ад наступстваў не ўцячы».

Ўзгадаў я ранішнія словы

і сябра постаць, вочы, бровы,

і папярэджаньне ўначы.

У дзьверы біў, бы страціў клёк,

крычаў у роспачным бясьсільлі,

і толькі ў Кіеўскай Сафіі

Забіўся сьвечкі матылёк.

8

Я кепскім вучням быў, Вялес,

ня спраўдзіў я твае надзеі.

Чужое рэха будзіць лес,

ад гукаў сэрца ледзянее,

і жэглішча зьнікае сьлед,

вятрыска воблака разьвее.

Няма Яго - і Ён паўсюль:

шкрабецца мышшу пад ялінай,

у дрогкім поступе казуль,

у дотыке біблейскай гліны.

Я ведаю: Ён побач, тут,

чакае новае радзіны.

Глядзіць таемна птах-груган,

матыль аб шкло упарта б'ецца,

зьмяя ахоўвае курган,

буслы ляцяць дамоў праз Грэцыю -

у кожнай зьявы пэўны знак,

любві маленькая фартэцыя.

9

Грыфон па небе не ляціць,

смуга наўкол і дзьме вятрыска.

Ні Грунвальд, ні Барадзіно,

Каршун ні высака, ні нізка.

Ні Ватэрлё, ні Сталінград,

ні перамога, ні параза.

Ёсьць выканаць каму загад,

няма каму змагацца разам.

Няма сьвятла ў тваім вакне,

Смуга наўкол і дзьме вятрыска.

Так не бывае на вайне -

ні ворага, ні абеліска.

Ды зорка блісьне сярод хмар,

ды голас Вялеса падасца.

Я запаліў кажан-ліхтар...

Ніколі Полацак ня здасца.

1995 г.

ВЕРШАФАКТЫ

Постмадэрнізм можа або вырошчвацца, або выкідвацца з мастацтва. Вырошчвацца, як расьліна, як водарасьць, як грыб, што галавою прабівае асвальт. Выкідвацца, нібы Гастэла, з літаратурнае сфэры, і мы маем літаратурныя выкідышы, якія рэпрэзэнтуюць новую паэтыку.

Алесь Аркуш урастаў у постмадэрнізм, нібы ўчэпістая бярозка або амяла. Ягоная вучнёўская паэзія паўтарала ўсе зьвівы традыцыяналізму, але мне было зразумела ўжо тады, падчас першых сходак «Тутэйшых», што ў беларускую кандовую паэзію «градзе» лірык новае генэрацыі.

Новай лірыцы наканавана было асвойваць, пераствараць аб'екты старой літаратуры, зьмяняць старатворы ў новатворы. У адным з вучнёўскіх вершаў Аркуш перастварыў матыў чароўнае панны, незнаёмай. Першай літарай знакавай абэцэды Алеся Аркуша стаўся слоік вішняў:

І пайшла, і як воблака зьнікла,

Нават дзьверы ня рыпнулі ўсьлед.

Толькі білі гадзіньнікі звыкла

Ды літроўку разглядваў буфэт.

Хто яна, таямнічая госьця?

Я ня ўспомню, ня ўспомню ніяк!

Гэта сон, гэта мне падалося...

Слоік вішняў - пакутлівы знак.

(«Госьця»)

«Слоік вішняў» атаясамліваецца з уваходжаньнем Алеся Аркуша ў элітарнае беларускае пісьменства. Ён прынёс сябе ў літаратуру ў абліччы белага, амаль ня сьпісанага аркуша. У кутку гэтага аркуша паэт намаляваў свой першы артэфакт - слоік вішняў, нібы Карлсан, які праз усё жыцьцё маляваў на аграмадным белым аркушы маленькую самотную ліску. Я памятаю, як накінуліся на «Госьцю» «тутэйшыя» літаратары, што ладзілі сваё чарговае спатканьне пад дахам Дома літаратара. Перапала і «госьці», і «варэньню», якое дакладней было назваць «сочывам», і сьціпламу візітанту сталіцы, што насьмеліўся прачытаць свае вершы ў прысутнасьці дваццацівасьмігадовых мэтраў...

Але сёньня я з задавальненьнем перачытваю «Госьцю» ў зборніку «Выбранае» як, паўтараюся, альфу знакава-паэтычнай сыстэмы Алеся Аркуша. У далейшым можа падацца, што Аркуш катапультаваўся з афіцыйнае літаратуры ў альтэрнатыўную, але я прыкмячаю дакладныя рысы «ўрастаньня»: пераніцоўваньне знакаў традыцыйнага пісьменства, фармаваньне новага вершабачаньня, тварэньне новых вершафактаў.

Новая вершафактура вырастае з «працоўных рук» дзядзькі Рыгора («Пільня»), з «сонных водаў рэчкі Гайна» («Мянтуз»), з вяргіняў ды флёксаў, што красуюць на гарадзкіх дворыках («Шукае лекавыя травы...»).