Алесь Аркуш: Нестар эсэссэрыi (на белорусском языке)

Алесь Аркуш

Нестар эсэссэрыi

У таталiтарнай Беларусi быў, бадай што, адзiны сапраўдны яе песьняр Вiнцэсь Мудроў. Нiхто так, як ён, не захапляўся ўчорашнiм сацыялiзмам, з такой адданай любоўю не занатоўваў усе яго сацыяльныя праявы, гiсторыi, показкi. Пры гэтым не разьлiчваў на якiясь ганарары, членскi бiлет СП, месца ў прэзыдыюме i ляўрэацкiя вянкi. Крэмзаў сабе ў сваiх вучнёўскiх сшытках, час ад часу ладзячы сяброўскiя чытаньнi, на якiх прысутныя аж заходзiлiся ад рогату. Такi пясьняр мог зьявiцца: па-першае, на пэрыферыi, дзе ня трэба прыкладаць намаганьняў, каб заставацца нонканфармiстам (ты ўсё роўна нiкому не патрэбны); па-другое, у адпаведным асяродзьдзi (наконт гэтага ў Наваполацку ўсё было о'кэй); па-трэцяе, у сям'i, якая ня мела б нiякага дачыненьня да мастацтва (каб не патрапiць у наежджаную каляiну i не эстэтызаваць свой мастацкi сьвет). Не выпадкова менавiта Мудроў стаўся галоўным стваральнiкам лiтаратурнага самвыдавецкага альманаху "Блакiтны лiхтар", пятнаццаць нумароў якога былi выпушчаныя ў Наваполацку 70-х гадоў.

У краiне пiянэрскiх гальштукаў i камсамольскiх сходаў патрэбная была прадушына. Дзялянка, на якой можна было праяўляць сваю бунтарскую сутнасьць, зьдзяйсьняць свой беларускi чын. (Iснуе легенда, што вучань Вiця Мудроў знайшоў аднойчы ў кучы школьнай макулатуры падзёрты зборнiк вершаў Максiма Багдановiча, вырашыў пазьдзекавацца з вахлачых беларускiх вiршаў i пачаў уголас дэклямаваць адзiн зь iх. Эффект атрымаўся неверагодны - "мяшанец" Витя Мудров стаўся беларусам Вiнцэсем Мудровым.)

Аднак ягоная схiльнасьць да жартаўлiвага ўспрыняцьця беларускага сацрэалiстычнага слова засталася. Ён знаходзiў у творах беларускiх пiсьменьнiкаў, аўтараў "Маладосцi", "Полымя" etc., мясьцiны (балазе iх хапала ўдосталь), перачытваючы якiя, рваў сьмехам бакi. Сваiмi знаходкамi аматар беларускага краснага пiсьменства дзялiўся з сябрамi, нават наладжвалiся грунтоўныя чытаньнi чарговай мудроўскай ахвяры. Атрымлiвалiся сапраўдныя вечарыны гумару. Высьмейвалася ўгодлiвае, партыйна-прымiтыўнае, яўна хлусьлiвае бытапiсальнiцтва, непiсьменнасьць, спэкуляцыя на "гераiчнай" тэме. Найбольш "удалыя" радкi перасыпвалiся зьедлiвымi камэнтарамi чытальнiка, яго дасьцiпнымi тлумачэньнямi мастацкай канцэпцыi аўтара, фантазiямi i рэфлексiямi.

Так нараджаўся пiсьменьнiк Вiнцэсь Мудроў. Але я нiколi не пагаджуся, што ён аўтар гумарыстычных твораў. (Гэтая часовая нiша была прыдуманая сябрамi Мудрова, каб яго аповеды ўсё ж траплялi на старонкi беларускiх выданьняў.) Гумар у яго прозе выкарыстоўваецца як прыём, як мастацкi сродак. Мудроў ня ставiць перад сабой задачу павесялiць людзей, прапанаваць iм твор для баўленьня часу. Мэта празаiка больш сур'ёзная i дзёрзкая. I калi, напрыклад, Оруэл пужае сацыяльнымi наступствамi дэспатычнага рэжыму, дык Мудроў iмкнецца паказаць усю яго абсурднасьць, i ў той самы час эфемернасьць, бо ствараем таталiтарызм мы самi, сваiм канфармiзмам, бязвольлем, лайдацтвам. Мудроў нiчога не вынаходзiў. Ён узяў i гепэрбалiзаваў усе тыя мастацкiя прыёмы, якiя выкарыстоўвалi апалягеты сацрэалiзму. Абсурднасьць i марнасьць жыцьця чалавека-шрубкi ў таталiтарным грамадзтве пад пяром Мудрова выяўляюцца настолькi, што гэтае жыцьцё ўвогуле падаецца нейкiм саркастычным зьдзекам з iснасьцi i прыроды. У гэткага жыцьця цалкам адсутнiчае будучыня. Герой яго твораў або бязвольна перасоўваецца ад адной бессэнсоўнай жыцьцёвай падзеi да другой, або, як толькi ў яго нараджаецца мара (няхай сабе пра ненаселены востраў на возеры Асьвея, цi вучобу ў мараходцы) i ён пачынае iмкнуцца да яе, адразу патрапляе ў канфлiкт з акаляючым абсурдным сьветам i, ўрэшце, абавязкова губляе нават тое, што меў. А калi герой пачынае дамагацца нейкай справядiвасьцi, зьяўляецца прадстаўнiк дзяржавы, надзелены ўладнымi паўнамоцтвамi, i нахабна, адчуваючы поўную беспакаранасьць, дабiвае героя. Што заставалася яму рабiць? Адчуваць сябе прусаком, не выторквацца, чытаць i сур'ёзна абмяркоўваць чарговы твор "важдзя", хадзiць на бязглуздыя дэманстрацыi, агучваць яшчэ больш бязглуздыя лёзунгi, iмiтаваць стваральную працу на прадпрыемствах або ў калгасах - i дэградаваць. Так грамадзтва цалкам i пасьлядоўна тупела, пачынаючы ад пiсьменьнiкаў i канчаючы пастухамi.

Вось такiя ў Мудрова "жарцiкi". I таму нiякi ён не гумарыст, i "Вожык" няхай на яго не спадзяецца. Працы ў змагароў з таталiтарызмам хапае i сёньня, бо Беларусь яшчэ далёка да цывiлiзаванае краiны.