Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Чую, у сувязі з гэтым, чацьвертае пытаньне: ці варта дзеля гэтага ўважаць, што фундамэнтальная структура быцьця ня ёсьць вынікам свабоднага рашэньня Бога, але што ён сам ублытаны ў пэўную сыстэму, незалежную ад яго волі?

Адказваю: гэтак, якраз гэтак неабходна меркаваць.

Пятае пытаньне: тады нашы катэхізмы, якія навучаюць, што Бог ёсьць першатворцам, былі непраўдзівымі?

Адказваю: я ня бачу патрэбы перагледжваць вашыя катэхізмы. Яны праўдзівыя пры пэўнай інтэрпрэтацыі, а менавіта калі выходзіць з таго, што творчасьць Бога ахоплівае ўвесь эмпірычны сьвет, і таму ўсе бяз вынятку паасобныя існаваньні, адрозныя ад яго. Што да самога Быцьця, якое ня тоеснае з усімі тымі паасобнымі існаваньнямі і выходзіць за супрацьстаўленьне дабра і зла, тут вашыя катэхізмы не выказваюцца выразна, на маю думку. Я бачу, аднак, патрэбу ўвесьці ў іх склад абмежавальныя засьцярогі, паколькі праблема Быцьця як такога не павінна ўвогуле належаць да вашых зацікаўленьняў, бо яна выходзіць за эмпірычны сьвет — адзіны прасьцяг пытаньняў, якія можна належным чынам сфармуляваць у вашых мовах. Паразы Пармэніда, Гегеля і Гайдэгера вельмі павучальныя ў гэтым сэнсе.

Пытаньне шостае: ці зьяўляецца для самога дэмана ясным, калі яно ня можа быць ясным нават для людзей, пытаньне пра эківалентнасьць ладу і яго адмаўленьня, бо яно прадугледжвае Быцьцё, якое перасягае гэтыя абодва складнікі і папярэднічае абодвум; і таму, ці спасьцігальная ягоная напаўпрысутнасьць у сваёй рэлятыўнасьці для дэмана? Іншымі словамі: да якой ступені не-рэлятыўнае быцьцё даступнае дэману?

Адказваю: яно даступнае толькі як інтэлектуальная непазьбежнасьць, як, збольшага, ідэя ў кантаўскім сэнсе, як чыста гранічная пазытыўная рэальнасьць разумовага высілку. Пазытыўнае яе спасьціжэньне немагчымае для дэмана — як, думаецца, і для Бога. Дэман ведае вельмі шмат, але ён ня ёсьць усёведаючым, і гэта вы знаеце з Гётэ. Я б хацеў, каб мне больш не задавалі пытаньняў па гэтай справе.

Сёмае пытаньне я ўважаю за дзіцячае: ці можа дэман чыніць цуды?

Гэтае пытаньне лішні раз паказвае мне, як блага вы, спадары, арыентуецеся ў спосабе паводзінаў дэмана. Дэман дзейнічае праз чалавечыя паводзіны, а не праз ашаламляльныя прыродныя эфэкты, пачварнасьці або штукарствы. Такія рэчы зьяўляюцца аказіяй для забавы, але дэман не займаецца штукарствам. Ён, бясспрэчна, можа, як гіпатэтычны дэман Дэкарта, стварыць ілюзорную відавочнасьць і нерэальным па сутнасьці фактам надаць выгляд безумоўнай рэальнасьці, а таксама можа, як гіпатэтычны дэман Максвэла, эфэктыўна рэалізаваць пэўны абсалютна нерэальны стан, хаця ён надзвычай малапраўдападобны. Гэта ён можа рабіць настолькі, наколькі мэтай яго дзеяньня ёсьць аблуда, параза розуму. Аднак аблуда, якая ўзьнікае на подзе яўнай відавочнасьці, не супадае з генэральнай арыентацыяй маёй працы; таму што такая аблуда не прысарамаціць нікога і тады, калі будзе прызнана аблудай. Бо ніхто не высьмейвае дакапэрнікаўскіх пакаленьняў з той прычыны, што яны верылі ў нерухомасьць зямлі, іх спантанная і натуральная вера для вас ёсьць хутчэй толькі фонам, на якім у поўнай велічы вымалёўваецца гені Капэрніка. Калі аблуда і ёсьць мэтай дэмана, то аблуда зьнеслаўляючая, аблуда нікчэмная, аблуда, якой трэба саромецца, іншымі словамі, аблуда — зважайце добра, — якая прышчапляе людзям пачуцьцё віны, калі ім даводзіцца прызнаць, што яна зьдзейсьнена дзякуючы ім і што яна накладае на іх адбітак сораму. Чарадзейскія фокусы або спакушэньне аблуднымі відавочнасьцямі не належаць да істотных сродкаў у працы дэмана, Гэта, як я ўжо казаў, шэрая і манатонная праца, бяз моманту гульні, бяз гумару і без таго, што цікавіць людзей. Зьніштажэньне дэмана агортвае абсягі, за якія нясуць адказнасьць людзі, і таму зло, якое я прыношу, мусіць спавіваць людзей ганьбай, каб дасягчы сваёй мэты. З адным выняткам. Гэтым выняткам ёсьць сьмерць — не паасобны акт сьмерці, але ўнівэрсальны факт яе непазьбежнасьці.

І ўрэшце восьмае пытаньне: калі, як выяўляецца, дэман не ўсяведны, ці магчыма, каб ён зрабіў памылку ў тым сэнсе, каб, напрыклад, праўдай аказалася тое, што дзякуючы яму ўкрадваецца ў сьвет як зьнеслаўляльная аблуда?

Адказваю: гэта немагчыма, бо мудрасьць дэмана нагэтулькі вялікая, што ён дасканала знае ўласныя межы, і таму адмаўляе ў правамоцнасьці пытаньням, якія выходзяць за гэтыя межы. Гэтым таксама розьніцца д’ябал ад людзей.

Толькі што мне было зададзенае дзявятае пытаньне: аднак дасканала знаць межы азначае пазнаньнем перасягчы іх і датыкнуцца да таго, што знаходзіцца за мяжой. А калі веда дэмана сапраўды мае межы, то немагчыма, каб ён быў вольны ад памылкі ў пастаноўцы пытаньняў, а таму і ў адказах на іх. Тым самым нельга прызнаць ніводную зь яго заяваў аўтарытэтнай, упаасобку заяву што да яго ўласнага існаваньня.