Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Якая адсюль мараль? Такая вось страшна банальная: каштоўныя вынікі можна часам атрымаць, дзейнічаючы зь нізкіх матываў.

Ці бывае і адваротнае? Безумоўна. Пра гэта сьведчыць гісторыя стасункаў паміж Богам і народам Ізраілю.

<...>

3. Каін, або Інтэрпрэтацыя прынцыпу: кожнаму паводле заслуг

Як вядома, Каін быў аратаем, а Авель — пастухом быдла. Было, на першы погляд, натуральнай рэччу, што першы склаў Богу ахвяру з кукурузы, ільну, буракоў і падобных пладоў — а другі з туку, мяса, каракуля і бараніх кумпякоў... Але, на жаль, таксама было натуральна, што з пункту гледжаньня рынкавых цэнаў ахвяра Авеля ўяўляла сабой дар непараўнальна большы і што якраз ёй Бог зацікавіўся, а на прэзэнты Каіна махнуў пагардліва рукой і, можа, нават сказаў нешта грэшнае; не выпадае, зрэшты, тут разважаць, ці быў ён вэгетарыянцам — тады, мабыць, справа набыла б зусім іншы абарот. У любым выпадку здарылася тое, што здарылася. Насьледкі мы ведаем.

Так ці інакш, рэакцыя Бога на ахвяры братоў зьяўляецца найлепшай інтэрпрэтацыяй прынцыпу: кожнаму паводле заслугаў. Гэты прынцып у выніку няўдалай фармулёўкі пазьней тлумачыўся няправільна. Слова «заслугі» памылкова наводзіць на думку, што пры вызначэньні ўзнагароды пад увагу бярэцца толькі намаганьне чалавека, колькасьць укладзенай працы і добрай волі. Пры такой сыстэме, безумоўна, ахвяры абодвух братоў былі б роўнымі, бо кожны даў тое, чым валодаў у выніку ўстаноўленага падзелу працы: адзін кукурузу, другі бараноў. Але якраз тут Бог выявіў сапраўдную сутнасьць справядлівасьці. Справядлівасьць пры вызначэньні ўзнагароды ня можа разрозьніваць аб’ектыўных умоваў, пры якіх праца або «заслугі» даюць вынік, — яна ня можа браць пад увагу тое, што некага доля зрабіла аратаем, а некага жывёлагадоўцам. Яна прымае ў разьлік толькі аб’ектыўныя вынікі працы. У рэшце рэшт Каін, відаць, мог пастарацца б аб нечым лепшым, у найгоршым выпадку ён мог абакрасьці свайго брата і здабытым скласьці Богу ахвяру; гэта не было б вельмі добра, але, канечне, значна больш абачліва ў сэнсе насьледкаў, чымся тое, што здарылася, зрэшты, можна меркаваць, што і Бог скрозь пальцы паглядзеў бы на дробную правіну, зь якой бы ён сам атрымаў спажытак. Але Каін — не! Ён хацеў быць сумленным і прынёс, што меў, а потым ня вытрымаў, ня мог зьнесьці несправядлівасьці, якую, на яго думку, ён перажыў. І фактычна выявіў або непасьлядоўнасьць, або невуцтва і наіўнасьць. Калі ведаў наперад, у чым палягае справядлівасьць, але наважыўся паводзіць сябе сумленна, павінен быў вытрымаць гэтую ролю да канца і не дазволіць захапіць сябе злосьці з-за тых фактаў, якія можна было лёгка прадбачыць. Калі ня ведаў — выявіў нагэтулькі крайнюю наіўнасьць, што па сутнасьці і ня варты літасьці.

Мараль: трэба разьлічваць на ўзнагароду паводле рынкавай цаны, а не паводле таго, колькі працы мы ўклалі ў канкрэтную рэч. Гэта было даведзена многімі вучонымі — у тым ліку Карлам Марксам, — ня кажучы ўжо аб штодзённым жыцьці. Наш прыяцель ці брат возьме, можа, пад увагу нашую добрую волю, стараньні, намаганьні і зычлівыя памкненьні, але ня прыяцель і ня брат прыдумаў справядлівасьць, якая зьяўляецца грамадзкім або боскім творам, і ў любым выпадку ёсьць законам, які зважае на плён нашых дзеяньняў, а не на нашы інтэнцыі. Трымаючыся гэтага прынцыпу, мы можам даставіць сабе нямала шчасьця: кожны нечаканы грош звыш рынкавай цаны мы будзем уважаць за надзвычайную спагаду лёсу; але дакуль мы будзем наперад зважаць на тое, што атрымліваем яго насуперак справядлівасьці, мы будзем жыць у несупынным засмучэньні, будзем жывіць крыўду да ўсяго сьвету і ўрэшце можам уласнага брата забіць ад злосьці.

4. Ной, або Спакусы салідарнасьці

Калі Бог урэшце вельмі запозьнена пашкадаваў, што стварыў чалавечы род, і пад уражаньнем насьледкаў уласнай легкадумнасьці наважыўся патапіць свае няўдалыя падабенствы, ён палічыў, як вядома, Ноя за адзіную фігуру, якой варта было ацалець. Пры гэтым ён зрабіў адну безразважнасьць і адну несправядлівасьць. Безразважнасьць — бо ён мог ужо нагэтулькі ведаць людзей, каб прадбачыць, што калі хоць адна чалавечая пара застанецца на зямлі, усё пачнецца зноў і за колькі гадоў вернуцца ўсе клопаты. Несправядлівасьць — бо раззлавалі яго толькі чалавечыя злачынствы, дык жа нашто было выгубляць усю жывёлу, якая ўсё ж не была вінаватая.

Але мы ня будзем удавацца ў гэтыя падрабязнасьці. Нас цікавіць нешта іншае. Нас цікавіць Ной.