Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Станіслаў Лем у сваіх творах, як правіла, не выходзіць за межы і традыцыйнай паэтыкі Science Fiction, якая рэалізуецца ў двух кірунках: перадусім шляхам праектаваньня будучага, чужога і фантастычнага сьвету, зьмяненьня парадку сьвету і адданьня яго ў рукі жаданьняў-прагненьняў неабмежаваных прастораў, у якіх яны могуць разьвівацца розным чынам: як сукрытыя прагненьні або як трывіяльныя, ідэалягічныя ці зашыфраваныя памкненьні. Адначасна паэтыка SF прадугледжвае крытыку і дэканструкцыю мовы, якая вызначаецца праз часавы і лягічны прыярытэт азначанага. Дэканструкцыя праводзіцца так, што значэньне галяктычных прастораў выяўляецца як эфэкт функцыянальна-фантастычнага тэксту. Не беспасярэдняя сапраўднасьць, якая пачуцьцёва зьяўляецца пры сузіраньні, ёсьць прадметам сьвядомасьці, а сапраўднасьць ужо ўяўленая, выдуманая, моўна рэпрэзэнтаваная або сканструяваная. Тым ня менш, сьвядомасьць у кожным выпадку застаецца інтэнцыянальнай. Гэта сьвядомасьць Чагосьці.

Таму ня дзіўна, што творчасьць Лема дзякуючы сваёй усеабсяжнасьці і шматаблічнасьці прыцягнула ўвагу структуральна-сэмантычнай, псыха-і шызааналітычнай крытыкі; яна таксама разглядаецца ў кантэксьце філязофіі Дзэн, фэнамэналёгіі і моўна-аналітычнай філязофіі, адметнай рысай якой выступае строгае разьмежаваньне значэньня і сэнсу, прычым азначаны моўным знакам рэпрэзэнтацыйны аб’ект уяўляе значэньне, а выражаны сэнс — гэта толькі спосаб існаваньня моўных зьместаў.

І ўсё ж, у чым складнікі посьпеху Лема?

Наш адказ на гэта пытаньне будзе такім: даступнасьць яго кніг, якія выдаюцца вялікімі тыражамі і перакладзены на дзясяткі моваў, існаваньне вялікай крытычнай літаратуры аб ім, факт прыналежнасьці Лема да ліку тых пісьменьнікаў, якія абавязкова згадваюцца ўва ўсіх выданьнях, прысьвечаных SF як жанру, унівэрсальнасьць разгляданых ім пытаньняў, што робіць Лема ня толькі цікавым, але і зразумелым для чытачоў з розных краінаў сьвету, і, нарэшце, авалоданьне Лемам амаль усімі жанрамі «вялікай» апавядальнай літаратуры: аўтабіяграфіяй, навуковай эсэістыкай, тэарэтычна-літаратуразнаўчым нарысам, дэтэктыўным раманам.

Якраз гэта і робіць магчымым шлях у кірунку да Лема.

(Пра Юзафа Мацкевіча)

Прушыньскі, Івашкевіч. А цяпер да мяне ў думках прыходзіць і зусім адрозны ад іх чалавек і пісьменьнік, Юзаф Мацкевіч. Да вайны ён быў супрацоўнікам віленскага «Słowa» , рэдактар якога, ягоны брат, Станіслаў Мацкевіч, рабіў шмат шуму, палемізаваў артыкуламі, займаўся палітыкай, біўся ў двубоях (на шаблях), за апазыцыйнасьць лучыў у лягер у Бярозе Картускай. А Юзаф сядзеў недзе ў рэдакцыі, і больш пра яго нічога не было вядома. Пазьней усё перамянілася. Станіслаў у гісторыі польскага прыгожага пісьменства застаўся публіцыстым, а Юзаф — раманістым.

Юзаф Мацкевіч у 1938 годзе выдаў «Бунт тваняў» . Гэта былі ягоныя рэпартажы зь Віленшчыны, зьбертыя ў падарожжах на аўтобусе і на конным вазку па дарогах Беларусі. Калі я цяпер у Каліфорніі разважаю аб гэнай краіне, яна падаецца мне захапляльнай, з рэдкім багацьцем пераплеценых нацыянальных, канфэсійных, клясавых стыхій, а гэтаксама надзеленай багацьцем свае гісторыі. Я магу ацаніць гэта ўжо таму, што чытаў сёе-тое аб гісторыі калёній, напрыклад, карыбскіх абтокаў. Экзотыка, пальмы, трапічнае мора — і жуда поўнай гістарычнай пустэчы, хцівасьці, эксплюатацыі, пераважна крымінальная кроніка белых авантурнікаў і піратаў. Міжваенная Віленшчына, хоць шэрая, паміж сасновым лесам і тваньню, мусіла б і сваёй мінуўшчынай і цяпершчынай натхніць шмат пісьменьнікаў. Чамусьці тады іх не было. Напэўна, яны б зьявіліся, прамежак часу ў дваццаць гадоў проста закароткі. Апрача таго, існавалі перашкоды. Тыя, хто пісаў па-польску, расьлі ў традыцыях шляхецкага двору, і ім даводзілася б вырывацца з гэтай заклятай арбіты, каб пабачыць шырэйшую сапраўднасьць. Беларусы, зацыкленыя ў сваім нацыянальным супраціве, яшчэ нічога не дасягнулі, апрача паэзіі (Максім Танк); віленская група «Junge Wilno» таго ж пакаленьня і схільнасьцяў, што і «Żagary» [103], пісала на ідыш і была паэтычнай. Вільня дала славутага празаіка, Хаіма Градэ, храністага малых жыдоўскіх мястэчак Летувы і Беларусі, але ён атрымаў прызнаньне пасьля вайны, у Амэрыцы, як і Ісаак Башэвіс Зынгер.

Юзаф Мацкевіч у «Бунце тваняў» укладаў свае рэпартажы зь незалежнасьцю і непакорай, што неўзабаве спрычыніла яму адно няшчасьці. Ён выйшаў за звычную польскую арбіту і заміж двароў заняўся правінцыяй «тутэйшых» , што ўдому гаварылі па-польску або па-беларуску, і, упаасобку, зьявай папулярных у гэтай правінцыі рэлігійных сэктаў, варожых як да каталіцызму, так і да праваслаўя. Гэтаксама ў кнігу патрапіла шмат штодзённасьці краю. Падобная Віленшчына паўстае ў рамане Флярыяна Чарнышэвіча «Chłopcy z Nowoszyszek» , напісаным у Аргентыне. Ягонай галоўнай тэмай ёсьць сутыкненьне паміж каталікамі і праваслаўнымі, у абсягу адной і той жа вёскі, што азначала ня столькі выбар на карысьць польскай ці беларускай нацыянальнасьці, колькі дзяржаўны выбар за Польшчу або за Саветы. Як бы канчаткова сэктанцкая Віленшчына ўлілася ў гэты гармідар, мы ніколі не даведаемся.