Невядома: Мэдыі ў посткамуністычных грамадзтвах: аб’ектыўная інфармацыя супраць ідэалягічных скажэньняў

Калі добра ўдумацца, то гэта была страшная сітуацыя. Яе, бадай, можна параўнаць з сітуацыяй чалавека, які раптам заўважыў, што ў яго няма ценю. Як быццам усё ў яго, як у людзей, але ценю няма, і таму ён не дае веры свайму жытву.

Карацей, незалежнай краіне тэрмінова спатрэбіўся агульнанацыянальны міф. І беларускія СМІ пачалі спехам фастрыгаваць яго на розныя меркі ды фасоны, хаця відавочна, што на тую пару найбольш моднымі аказаліся нацыянальныя строі. Але спакваля мода на нацыянальнае прамінула, дарэчы, як і мода на камуністычнае, ліберальнае ці якое там яшчэ. І мы надоўга патрапілі ў сітуацыю, калі цягам шматгоддзя барацьбу за сваю візію беларускага міфа вялі (на такой няўцямнай падставе, як голай вады супраціў) усяго дзве медыйныя групоўкі — дзяржаўная і апазіцыйная. (Апошнюю больш карэктна было б назваць проста “не-дзяржаўнай”, але ў варунках сучаснай Беларусі не толькі прэса, а і ўвогуле ўсё недзяржаўнае аўтаматычна набывае чын апазіцыйнага.)

Калі намаляваць схему гэтых спаборных міфаў, што спрабуюць сёння інфармацыйна прэзентаваць прастору аднаго і таго ж геапалітычнага прэцэдэнта, то мы атрымаем класічную бінарную апазіцыю: святло—цемра, цнота—гвалт, дабрабыт—галеча, ёсць—няма... і да т.п. Інакш кажучы, міфатворчасць дзяржаўных СМІ цалкам палеглася на пазітыў: гераічны народ, эканамічныя поспехі, палітычная стабільнасць, выдатныя дарогі, бліскучыя спартоўцы, высокі ўзровень адукацыі, бясплатная медыцына, новабудоўлі, фестывалі, пенсіі...

А вось апазіцыйныя СМІ зладзілі сваю стратэгію міфатворчасці выключна на негатыве: дыктатура, таталітарызм, Курапаты, эканамічны разрух, здрада нацыянальным інтарэсам, эскадроны смерці, карупцыя, савок, калгас, бесперспектыўнасць... і гэтак да бясконцасці.

Тут мы цалкам абмінаем увагай палітычны фермент, які якраз і ўзножыў тую і другую міфалагемы, а менавіта: свайму росквіту Беларусь абавязаная выключна Аляксандру Лукашэнку (варыянт дзяржаўных медыяў), свайму заняпаду Беларусь абавязаная таму ж Аляксандру Лукашэнку (варыянт апазіцыйных медыяў). Палітычная праблематыка тут унікаецца зусім не таму, што насамрэч яе не існуе, а таму, што для агульнанацыянальнага Міфа зусім не істотна, на якіх палітычных падвалінах ён паўстае, бо хоць які канцэптуальны міф — падзея не палітычная і нават не ідэалагічная, а інфармацыйна-эстэтычная.

Падкрэслім: менавіта інфармацыйна-эстэтычная. Апошняе аднолькава тычыцца як біблейнага міфа пра стварэнне свету, так і кожнага сучаснага міфа — будзе гэта Чарнобыль ці Microsoft. Але калі з інфармацыйнай складовай міфа ўсё больш-менш зразумела, (адзначым толькі, што інфармацыя тут мусіць быць, як кажуць, знакавай), то эстэтычную канстанту міфа фармалізаваць больш складана.

Ясна ўсведамляю, што нашая канферэнцыя прысвечана зусім не эстэтычным праблемам, але паколькі неўзабаве я наважуся сцвердзіць, што беларускія апазіцыйныя СМІ ў вайне за сваю візію агульнанацыянальнага міфа прайгралі дзяржаўным (а яны ўжо даўно прайгралі) не палітычна, не ідэалагічна і нават не з прычыны перманентнага адміністратыўна-прававога гвалту ўладаў, а — эстэтычна, то далей мне не абысціся без некалькіх словаў пра ўласна эстэтычнае.

Якой бы інфармацыйна важкай падзея ні была, яна станецца міфам адно ў тым выпадку, калі будзе зафіксавана ў эстэтычна вабных і запамінальных формах. Аднак тут важна ўсведамляць, што эстэтычнае — гэта зусім не абавязкова ўласна прыгожае. Яшчэ Кант сфармуляваў наяўнасць “эстэтыкі пачварнага”, якой і абумоўлена магчымасць такіх міфаў, як Апакаліпсіс, Дракула ці Хатынь. Але ў кожным разе, па-за сваёй падзейна-інфармацыйнай складовай, міф — гэта калі не веліч прыгажосці, то прыгажосць велічы — хай сабе жахлівай ці пачварнай.

Летась, 11 верасня, амерыканскія СМІ стварылі менавіта адзін з такіх міфаў, калі на нашых вачах абрынулі два хмарачосы на Манхеттэне. Гэта быў кашмар, але які прыгожы кашмар. І таму ён адразу стаўся адным з самых яркіх міфаў новага стагоддзя. Між іншым, я не абмыліўся, сказаўшы “СМІ... абрынулі”, бо хаця вежы ўзарвалі тэрарысты, “прыгожы кашмар” стварылі мас-медыі. Стварылі свядома, абмінуўшы і прыхаваўшы ўласна кашмар з гор расшкуматанай чалавечыны, бо насамрэч спажыўца інфармацыі зусім не цікавіць праўда жыцця — яго цікавяць прыгожыя міфы, і тым лепей, калі яны яшчэ і жахлівыя.

Дык вось, вяртаючыся да супрацьстаяння дзяржаўных і апазіцыйных СМІ ў Беларусі, даводзіцца канстатаваць: параза апошніх была перадвызначана наперад, паколькі яны фармавалі сваю візію агульнацыянальнага міфа на тым, што прынцыпова не эстэтызуецца — а значыць і не падлягае міфалагізацыі: гіблы край, нішчымнае грамадства, запалоханы народ, нягеглая апазіцыя, дурнотнае кіраўніцтва... Здаецца, адзіная ўдача апазіцыйных мас-медыяў у кантэксце стварэння міфалагемы Беларусі — гэта дэманізацыя Лукашэнкі на подзе эстэтыкі пачварнага (Лукашэнка яшчэ не Дракула, але ўжо і не “звычайны прэзідэнт” — апошняе, натуральна, алюзія на вядомы фільм Юрыя Хашчавацкага).