Невядома - Мэдыі ў посткамуністычных грамадзтвах - аб’ектыўная інфармацыя супраць ідэалягічных скажэньняў

Да асноўных характарыстык менталітэту вялікай часткі нашых суродзічаў належаць: абсалютнае дамінаванне ірацыянальнай веры — найперш у палітычныя цуды; страх страціць — у выніку ўдзелу ў палітычным жыцці — дабрабыт (хоць бы і мінімальны), здароўе, нават жыццё; адчуванне сябе безабаронным перад дзяржаўнай машынай; адсутнасць волі і імкнення ўзяць удзел у дзеяннях, што могуць змяніць становішча; нявер’е ў свае сілы; замкнёнасць у свеце сваіх індывідуальных праблем; варожае стаўленне да спробаў самаарганізацыі іншых чальцоў грамадства; агрэсіўнасць, скіраваная найперш на людзей, якія не баяцца і не робяць “так, як большасць” і г.д.

Вялікая памылка шмат каго з нашых дзейных апазіцыйных палітыкаў і публіцыстаў палягае, на наш погляд, у неразуменні і ігнараванні ў практычнай дзейнасці вышэйзгаданых рысаў менталітэту постсавецкага беларуса, ці рамантызацыі ягонага вобраза. Відаць, пад уплывам гуманістычнай літаратуры, якую мы чыталі ў сярэдняй школе, ВНУ і пасля іх заканчэння, у нас трывала сфармавалася думка пра тое, што вялікая частка нашых суайчыннікаў можа выйсці за межы звычайнага прагматызму, прасякнуцца ідэалізмам — у станоўчым значэнні гэтага паняцця. Між тым, палітпсіхолагі даволі пераканаўча паказалі, што ідэалагемныя рысы менталітэту маюць надзвычай трывалы характар, і іх не так проста змяніць.

Тут, відаць, і трэба шукаць адказы на пытанні з нашай недалёкай палітычнай мінуўшчыны і сучаснасці. Узгадайма некаторыя з іх. Да прыкладу, чаму жорсткае збіццё дэпутатаў ад БНФ у будынку парламента 12 красавіка 1995 г. не толькі не выклікала спачування да апошніх у большай часткі нашых суграмадзян, а, наадварот, прадстаўнікі гэтай арганізацыі на выбарах у Вярхоўны Савет, што адбыліся праз месяц пасля згаданых падзеяў, атрымалі значна меншую падтрымку? Альбо: чаму зноў-такі не знайшла падтрымкі ў выразнай большасці грамадства гуманістычная пазіцыя кандыдата ў прэзідэнты Уладзіміра Ганчарыка (2001 г.), які выявіў асаблівую заклапочанасць лёсам вядомых у Беларусі зніклых палітыкаў? Урэшце: чаму наклады апазіцыйных газет, якім, паводле апытанняў, насельніцтва давярае ніяк не менш, чым газетам рэжыму, усё ж такі няўхільна зніжаюцца, а наклады дзяржаўных выданняў якраз досыць стабільныя; калі ж браць пад увагу мясцовую прыўладную прэсу, дык яны маюць тэндэнцыю росту?

Паспрабую адказаць на гэтыя пытанні ў самым агульным выглядзе, і менавіта зыходзячы з тых ідэалагемных рысаў менталітэту вялікай часткі беларусаў, якія, як падаецца, з’яўляюцца істотнымі для значнай часткі нашых суграмадзян. Для іх стаўленне да любой улады — гэта, перадусім, стаўленне да яе, як да інструменту ўціску і гвалту чалавека. Яны ірацыянальна не вераць у тое, што ўлада з сваёй ініцыятывы захоча рабіць для іх нешта добрае, карыснае. Любая ўлада прыроўніваецца імі да акупацыйнай, якую смяротна небяспечна зачапіць, прымусіць звярнуць на цябе нейкую асаблівую ўвагу; адначасова яе не сорамна падмануць, абхітрыць і да т.п. Вельмі добра таксама апынуцца пры ёй — зноў-такі, каб развязаць нейкія свае прыватныя праблемы, альбо хаця б праз сваю далучанасць да яе нейтралізаваць частку пагрозаў, што гэтая ўлада нясе.

Пры гэтым любы іншы, не звязаны з табой альбо тваімі сваякамі, чалавек, калі патрапляе ў склад гэтай улады, аўтаматычна робіцца тваім канкурэнтам, бо займае месца, якое — хоць бы і тэарытычна — мог бы заняць ты сам, альбо твае знаёмыя/сваякі. Таму збіццё дэпутатаў і гвалтоўнае выкіданне іх з будынка Вярхоўнага Савета, знікненне Ганчара ці Захаранкі ўспрымаецца гэтай часткай нашага грамадства як рэч натуральная, бо ў барацьбе за ўладу, паводле меркавання такіх людзей, выйграе толькі мацнейшы, брутальнейшы і хітрэйшы.

Гэтыя людзі чытаюць “Советскую Белоруссию” альбо які-небудзь “Голас Лёзненшчыны” і не чытаюць “Народную волю” або “Брестский курьер”, бо газета ім патрэбная для таго, каб спрагназаваць (паводле першакрыніцы!), чаго ім можна чакаць ад уладаў, як запабегнуць небяспекі, звязанай з іхнай дзейнасцю. У “Народнай волі” ці ў “БДГ” яны гэткай патрэбнай ім практычнай інфармацыі не знойдуць, а ў тым, каб чытаць абстрактныя рэчы пра “антынародны рэжым” альбо “неабходнасць абароны беларускай дзяржаўнасці”, у іх няма патрэбы — а значыць і жадання.

Далей хацеў бы звярнуць вашу ўвагу на прынцыповыя адрозненні ў разуменні медыякратыі, што існуе ў свабодных грамадствах, і таталітарнай медыякратыі, якая пакуль што ўпэўнена пачуваецца ў Беларусі і шэрагу іншых постсавецкіх краін Усходняй Еўропы, Закаўказзя ды Сярэдняй Азіі. Заходняя медыякратыя хоць і мае пэўныя абмежаванні, аднак дае шанец альтэрнатыўным палітычным сілам, альтэрнатыўнай палітычнай думцы ўплываць на грамадства. Дасягаецца тое праз адсутнасць манапалізацыі СМІ і функцыянаванне — найперш, на заканадаўчым узроўні — механізмаў, што гэткай манапалізацыі запабягаюць. У той самы час дзеянні выканаўчай улады ў Беларусі ніколі ў гісторыі не былі скіраваны на тое, каб дапусціць рэальнае развіццё свабоднага рынку СМІ — перадусім, электронных — а наадварот, мелі супрацьлеглы вектар.