Невядома - Мэдыі ў посткамуністычных грамадзтвах - аб’ектыўная інфармацыя супраць ідэалягічных скажэньняў

Ці прысутнічаюць названыя чыннікі ў свядомасці звычайнага чалавека — прадстаўніка постсавецкага грамадства? Даследаванні, што праводзіліся палітолагам і палітпсіхолагам Уладзімірам Падголам з нашым пэўным удзелам (гл., напрыклад: Падгол Ул. Асновы палітычнай псіхалогіі // Матэрыялы для слухачоў Народнага універсітэта. —Мн., 1999), дазваляюць весці гаворку пра асаблівы таталітарны менталітэт беларуса — чалавека, які, нечакана для сябе, апынуўся ў постсавецкай эпосе.

МЕНТАЛІТЭТ — як вядома, паняцце, якое адлюстроўвае спалучэнне складаных матывацыйных комплексаў і рэальных дзеянняў чалавека. Глыбіннаю асноваю любога менталітэту ёсць наяўнасць псіхалагічных структураў і арыентацый, якія далёка не заўсёды ўсведамляюцца. Грунтоўна яны прааналізаваны, да прыкладу, у творах Э.Фрома (гл. Fromm, E. Escape From Freedom. —New York, 1941, або: Фромм Э. Человек для себя. —Мн., 1992).

Ідэалагічна ўплываючы на асобу, талітарная сістэма дамагаецца ўтварыць з людзей садамазахістаў, якія атрымліваюць задавальненне ад стану падпарадкаванасці сістэме ці ад валодання лёсамі сваіх падначаленых. Яна iмкнецца падначалiць сабе чалавека цалкам. Дзеля гэтага сістэма разбурае культуру, адчужае ад яе чалавека — і ўтварае замест яе таталітарную субкультуру. У душах падпарадкаваных яна фармуе агрэсіўнае стаўленьне і дэструктыўную арыентацыю да ўсіх непадобных.

Вынішчэнне нацыянальнай культуры як метамовы нацыі і проста мовы разам з яе субкультурным гіпнатычным слоем (прымаўкі, мудраслоўі, вітанні, праклёны, пракляцці, адкляцці, жарты, кпіны) можна параўнаць з вынішчэннем гумуса, які, як вядома, назапашваецца мільёны гадоў. Калі гумус утрымлівае неабходныя для раслін элементы, дык гіпнатычны слой нацыянальнай субкультуры спрыяе сацыялізацыі індывіда, ператварэнню яго ў асобу. Без гэтага слоя вырастаюць манкурты, якія пасля адпаведнай ідэалагемна-ідэалагічнай апрацоўкі робяцца “салдатамі імперыі”.

Кожная гістарычная эпоха і кожнае грамадства фармуюць сваю структуру менталітэту. Аб асноватворных элементах менталітэту беларусаў Вялікага Княства Літоўскага можна, да прыкладу, меркаваць па выказваннях філосафа-публіцыста А.Воляна: “З усіх рэчаў людскіх найпякнейшая ёсць вольнасць. Няволя ж — горшая нават за смерць” (Цытуецца паводле: Саверчанка І. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Мінск, 1998., С. 60.). Волян даваў прыклады, калі “людзі добраахвотна ішлі на смерць, абы не трапіць у палон” (тамсама). Сэнс паняцця “воля” Волян абумоўліваў “правам”: “Там, дзе няма месца праву, там няма волі” (тамсама).

З таго часу шмат войнаў пракацілася па Беларусі. Мяняліся ўлада, ідэалогіі, якія даволі часта, аднак, аказваліся чужымі і захопніцкімі. За некалькі апошніх стагоддзяў беларуская нацыя сталася аб’ектам разбуральнага ўздзеяння чатырох ментальна чужых сістэмаў:

1. Рускі царызм, што праводзіў генацыд падчас захопніцкіх войнаў, у якіх загінуў кожны другі беларус; а пасля захопу і падзелу Вялікага Княства Літоўскага распачалося вынішчэнне беларускасці — ад дзяржаўных чыннікаў да культурніцкіх.

2. Міжваенная Польшча — палітыка апалячвання і выціранне з памяці людзей беларушчыны.

3. Гітлераўская Германія — генацыд.

4. Савецкая Расія — генацыд народу і, перш-наперш, вынішчэнне нацыянальнай інтэлігенцыі і культуры з татальнай трансфармацыяй менталітэту ў накірунку ўтварэння “новой общности людей — советского народа”.

З 1986 г. — ізноў генацыд: апраменьванне дзяцей пад час першамайскай дэманстрацыі пасля аварыі на ЧАЭС, асаджэнне на Магілёўшчыну радыяактыўных аблокаў, што рухаліся на Маскву. У выніку фізічнае і духоўнае існаванне беларусаў аказалася пад пагрозай.

Сёння можна гаварыць таксама і пра гіпнатычныя інфармацыйныя тэхналогіі, пры дапамозе якіх нацыі навязваюцца пэўныя структуры свядомасці і падсвядомасці. Звычайна гэта — двухбаковы працэс. Па-першае, вынішчаецца нацыянальная субкультура з ейнымі традыцыйна сфармаванымі і своеасаблівымі для кожнага этнаса гіпнатычнымі элементамі, а, па-другое, людзям унушаюцца якасці характару, быццам бы спрадвеку ім уласцівыя (памяркоўнасць, рахманасць і г.д.). Сродкамі гіпнатычнага ўздзеяння на менталітэт нацыі з’яўляюцца ідэалагемы, ідэалагемныя ўтварэньні (палі), сацыяльныя ідалы.

Сучасным беларусам уласцівыя шмат якія элементы таталітарнага і пост-таталітарнага менталітэту, які сфармаваўся пад уздзеяннем сістэмы падвоенага таталітарызму. Гэта нацыянальны таталітарызм усходніх суседзяў, які імкнецца вынішчыць беларускую культуру і субкультуру, давесці беларусам, што насамрэч яны тое ж самае, што і рускія, і каланіяльны таталітарызм, функцыя якога — далучыць Беларусь як дзяржаву да імперскай Расіі. Адсюль такое зацятае змаганне таталітарнай сістэмы супраць адраджэння беларускай мовы і культуры. Разам з тым, існуюць і сапраўдныя рысы менталітэту беларусаў, што захоўваюцца ў глыбінях свядомасці і ў генетычнай памяці носьбітаў нацыянальнай культуры.