Грахі маленства

«Чародка дзяцей, якімі апякуецца грамадскасць, пакутуе ад недахопу кніг. Малеча тужыць. Памятайце пра душы галодных!»

Праз некалькі дзён, у нядзелю, каля зачыненых дзвярэй рэдакцыі я сустрэў бедна апранутага чалавека, з рукамі чорнымі, як у камінара, з худой дзяўчынкай, што трымала пакунак старых кніг.

— Чаго вы хацелі?

Чалавек зняў шапку і нясмела адказаў:

— Мы, проша пана, прынеслі некалькі кніжак для тых галодных, што вы пісалі пра іх...

А худая дзяўчынка зрабіла кніксен і зачырванелася, наколькі гэта дазволіла ёй малакроўе.

— Як вас завуць? — спытаўся я ў чалавека, узяўшы тыя кнігі.

— А навошта вам гэта? — спытаўся ён разгублена.

— Павінны ж мы надрукаваць, хто кнігі даў.

— Ой, не трэба! Я ж бедны чалавек з капялюшнай фабрыкі... Не, не трэба...

І ён пайшоў са сваёю благенькай дачкой.

Побач са мной стаяў вучоны, прафесар фізікі, і таму, відаць, мне прыйшоў на думку тэлеграф зусім новай канструкцыі.

Галоўнай станцыяй быў сірочы прытулак, бакавой — рабочы з капялюшнай фабрыкі; калі адзін даў сігнал «увага», другі адразу ж адказаў. Калі адзін пажадаў, другі — прынёс.

А мы, усе іншыя, выконвалі функцыю тэлеграфных слупоў.

Работа на чыгунцы закончылася. Падрадчык выплаціў што каму належала, каго змог — ашукаў, і людзі пачалі разыходзіцца натоўпамі, кожны ў сваю вёску.

У карчме, што стаяла паблізу ад чыгуначнага палатна, да паўдня стаяў гоман. Хто напаўняў абаранкамі кайстру, хто купляў дахаты гарэлку, хто — напіваўся на месцы. Пасля парабілі клункі з дзяругаў, павесілі тыя клункі цераз плечы і пайшлі, гукаючы:

— Бывай здароў, дурны Міхалка!

А ён застаўся.

Застаўся на шэрым полі і не глядзеў услед сваім людзям, а на бліскучыя рэйкі, што беглі кудысьці далёка, далёка! Вецер раздзьмухваў яго цёмныя валасы, расхрыстваў яго белую сярмягу і здалёк даносіў апошнія гукі песень.

Неўзабаве за кустамі ядлоўцу пахаваліся дзяружкі, сярмягі і круглыя шапкі. Нарэшце і песні замоўклі, а ён усё стаяў з заложанымі за спіну рукамі, бо не было куды ісці. Нібы ў таго зайца, што якраз цяпер сігаў цераз рэйкі, і ў яго, мужыцкага сіраты, гняздо было ў полі, а свіран — дзе бог дасць.

За пясчаным узгоркам пачуўся свіст, заклубіўся дым, загрукацелі колы. Рабочы цягнік затрымаўся перад незакончанай станцыяй. Дзябёлы машыніст і яго маладзенькі памочнік саскочылі з паравоза і пабеглі ў карчму. Таксама зрабілі і змазчыкі. Застаўся толькі інжынер, які задуменна прыглядаўся да пустой ваколіцы і прыслухоўваўся да шамацення пары ў паравозным катле.

Дзяцюк ведаў інжынера, ён нізенька пакланіўся яму.

— А, гэта ты, дурны Міхалка! Што ты тут робіш? — спытаўся інжынер.

— Нічога, пане.

— Чаму не вяртаешся ў вёску?

— Няма мне, пане, чаго.

Інжынер пачаў напяваць, а потым сказаў:

— Едзь у Варшаву. Там заўсёды работа знойдзецца.

— Я ж не ведаю, дзе гэта.

— Сядай на платформу, дык і даведаешся.

«Дурны Міхалка» ўзабраўся, як кот, на платформу і сеў на горбе камення.

— А грошы ў цябе трохі ёсць? — спытаўся інжынер.

— Ёсць, пане, рубель, і сорак грошаў, і злотых дзесятачкамі...

Інжынер зноў пачаў напяваць і азірацца па ваколіцы, а ў паравозе ўсё нешта бурчэла. Нарэшце з карчмы выбегла абслуга цягніка з бутэлькамі і скруткамі. Машыніст і памочнік селі на паравоз і — паехалі.

Праз нейкую мілю ад станцыі, на павароце, паказаліся дымы над стрэхамі беднай вёскі на балоцістай нізіне. Убачыўшы вёску, Міхалка ажыў. Пачаў смяяцца, гукаць (хоць бы яго не пачулі з такое адлегласці), махаць шапкай... Але змазчык, які сядзеў на тамбуры, прыкрыкнуў на яго:

— Чаго ты там выхіляешся! Яшчэ звалішся к чорту...

— Гэта ж, пане, наша вёска, тая вунь!..

— А ваша, дык і сядзі спакойна, — адказаў змазчык.

Міхалка сеў спакойна, як яму загадалі. Толькі на сэрцы было неяк нудна, і ён пачаў маліцца. Ах, як ён ахвотна вярнуўся б у сваю вёску, злепленую з гліны і саломы, туды, дзе навокал балота!.. Ды не было чаго. Хоць і называлі яго «дурным», ён усё ж разумеў, што ў свеце людзі менш паміраюць з голаду і з начлегам лягчэй, чым у вёсцы. О, у свеце хлеб бялейшы, на мяса можна хоць паглядзець, больш дамоў і людзі не такія бедныя, як у іх.

Міналі станцыю за станцыяй, затрымліваючыся дзе даўжэй, дзе карацей. На заходзе сонца інжынер загадаў накарміць дзецюка, а ён за гэта нізенька пакланіўся.

Пачалі ехаць па зусім новых аколіцах. Тут не было залітых балотаў, а ўзгоркаватыя палі, звілістыя, быстрыя рэчкі. Пазнікалі курныя хаты і плеценыя з лазы гумны, паказаліся прыгожыя двары і мураваныя будынкі, лепшыя, чым у іх касцёлы або корчмы.