Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

І гэта ў той час, калі ў іншых народаў ёсць процілеглыя меркаванні аб сваім лёсе. Напрыклад, у японцаў існуе добрае правіла: «Прычынай няшчасця лічы самога сябе».

Розніца між царскай і савецкай Расеяй палягае ў тым, што цары і іхныя міністры (Уваравы, Пабеданосцавы ды іншыя) у сваёй замежнай і нутраной палітыцы былі шчырымі і адкрытымі. Яны называлі рэчы сваімі імёнамі. А бальшавіцкія лідэры (Сталін і сталіністы, іхныя спадкаемцы пры Хрушчове, Брэжневе, Гарбачове) былі вымушаны маскіраваць сваю імперыялістычную сутнасць інтэрнацыяналістычнай фразеалогіяй. Класічны прыклад. Паводле Крамля, Савецкая армія вяла ў Афганістане не каланіяльную вайну, а выконвала інтэрнацыянальны абавязак. Або яшчэ цынічней: аказвала афганцам «брацкую дапамогу» (практыкуючы там варварскае знішчэнне мірнага насельніцтва) [128].

Дзеля русіфікацыі каланізатары сваіх герояў у беларускага народа адбіралі, а чужых накідвалі. Словам, тое, што дазволена і нават прызначана «старэйшаму брату» (апяваць князёў Ігара, Аляксандра Неўскага, Дзмітрыя Данскога, палкаводцаў Суворава, Кутузава, флатаводцаў Ушакова, Нахімава), не дазволена «малодшаму брату» (успамінаць Альгерда, Вітаўта Вялікага, Канстанціна Астрожскага, Яна Хадкевіча, С. Булак-Балаховіча ды іншых). Затое Чапаеву ў Горадні помнік ставіць можна, хоць ён да гэтага горада аніякага дачынення не меў. Дзякуй Богу, што хоць Мяснікову, ворагу адраджэння беларускай дзяржаўнасці, не паспелі паставіць помнік. А месца, дарэчы, у Менску ўжо падрыхтавалі.

Сёння пасля падзення камуністычнага рэжыму ідэя трэцяга Рыма, на жаль, стала яшчэ архаічным рэліктам. Шмат чаго з гэтай ідэі застаецца ва ўжытку. Так, напрыклад, пра што маглі і могуць прачытаць беларусы ў русіфікатарскіх падручніках і акадэмічных шматтомніках і аднатомніку «История БССР»? З аднаго боку, у гэтых выданнях апяваецца класавая барацьба як галоўны матор шляху чалавецтва ад горшых умоваў жыцця да лепшых. З другога боку, прапагандуецца расейскацэнтрычны месіянізм. У святле апошняга Беларусь — і як найбліжэйшы сусед, і як славянскі сусед, і як сусед з падобным да Расеі імем — стала выпрабавальным палігонам, эксперыментальнай лабараторыяй для ажыццяўлення ідэі расейскага месіянства.

А гісторыя Беларусі ў такіх кніжках заўсёды трактавалася толькі з аднаго гледзішча — з гледзішча гісторыі Расеі, параўноўваецца толькі з гісторыяй Расеі, а не з гісторыяй краін, што праходзілі падобны Беларусі шлях гістарычнага развіцця.

Міф надта спрошчана падае мінулае. У ім дзеля спрашчэння прысутнічае мадэрнізацыя гістарычных падзеяў, амаль абавязковае штучнае атаесамленне падзеяў даўніны з сучаснасцю: напрыклад, Івана Жахлівага і ягонага апрычнага тэрору са Сталіным і 37-м годам, Пятра I з ягонымі рэформамі — з Леніным з ягонай рэвалюцыяй, Айчынай вайны 1812 года з Айчыннай вайной 1941–1945 гадоў, планамернага адыходу расейскай арміі за Маскву ў 1812 годзе і незапланаванага адступлення Чырвонай Арміі да Масквы ў 1941 годзе, руху партызанаў з ліку войска ў 1812 годзе і зусім іншага партызанскага руху ў 1941–1944 гадах, паўстанняў сялян у Нямеччыне ў 1525 годзе і сялянскіх войнаў у Расеі ў XVII–XVIII стагоддзях, рэвалюцый 1789–1794 гадах і 1917 года ў розных краінах, Парыжскай Камуны 1871 года і стварэння саветаў у Расеі ў 1905 і 1917 гадах і г. д.

Усё простае і даходлівае заўсёды знаходзіць прыхільнікаў. Але часам, як гаворыць прыказка, «прастата — тая ж дурата». Добрая тая прастата, якая вынікае з разнастайнасці фактаў, але не з наўмыснага спрашчэння.

Чаму ж такі жывучы міф? Паспрабуем звярнуцца да Ф. Гаека, які пісаў: «Лёгка зразумець (і гэта неаднойчы пацвярджалася на вопыце), што ў дысцыплінах, якія непасрэдна займаюцца чалавечым грамадствам, а таму наўпрост закранаюць палітычныя погляды, — напрыклад, у галіне гісторыі, эканомікі ці права, — таталітарны лад не можа дапусціць бескарыслівага імкнення да ісціны, і адзінай задачай гуманітарных навук становіцца пацверджанне афіцыйных поглядаў. Сапраўды, гэтыя дысцыпліны ва ўсіх таталітарных краінах ператварыліся ў фабрыкі афіцыйных міфаў (вылучанамною. — В. Г.), з дапамогай якіх уладары кіруюць розумамі ды імкненнямі сваіх падданых. Нічога дзіўнага ў тым, што ў гэтых галінах ніхто не робіць выгляду, што шукае ісціну, а ўжо што публікаваць і якія дактрыны выкладаць — вызначаюць непасрэдна ўлады» [129].

Вось чаму такі жывучы гістарычны міф.

Яго перадавалі ў надта спрошчаным выглядзе — у падручніках, папулярных кніжках і артыкулах, мастацкіх творах, па радыё, у тэлеперадачах. Гэтым замацоўвалі ў чалавечай памяці.