Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

Для правільнага разумення аб'ектыўных заканамернасцяў узнікнення кожнай гістарычнай з'явы трэба ўлічваць увесь комплекс умоваў сацыяльна-палітычнага і грамадскага-культурнага характару, які спрычыніўся да яе з'яўлення і зацвярджэння. Найбольш характэрнаю рысаю таго часу было культурна-палітычнае і духоўнае абуджэнне беларусаў. Але якое? Сярэднявечнае ці рэнесансна-рэфармацыйнае?

Давайце паглядзім, якія падзеі адбываліся ў гэты час у Беларусі:

1520-я гады — Францішак Скарына арганізаваў друкарню ў Вільні.

1529 г. — Сойм прыняў Першы Статут Вялікага Княства Літоўскага.

1557 г. — Жыгімонт II Аўгуст выдаў «Уставу на валокі», згодна з якой была ажыццёўленая зямельная рэформа.

1561 г. — Магілеў атрымаў права на самакіраванне.

1563 г. — Дароўная грамата Жыгімонта II Аўгуста ўраўноўвала правы праваслаўных і каталіцкіх феадалаў.

1565 г. — Утварэнне павятовых соймікаў.

1566 г. — Прыняцце Соймам Другога Статута Вялікага Княства Літоўскага.

1569 г. — Люблінская вунія. Задзіночанне Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага ў Рэч Паспалітую Абодвух Народаў.

1572 г. — Выданне Сымонам Будным Бібліі.

1574 г. — Выданне Сымонам Будным Новага Запавету.

Блізу 1580 г. — Выданне Васілём Цяпінскім Евангелля.

1581 г. — Утварэнне найвышэйшага судовага апеляцыйнага органа дзяржавы — Галоўнага Літоўскага трыбунала.

1588 г. — Прыняцце Соймам Трэцяга Статута Вялікага Княства Літоўскага.

1591 г. — Заснаванне брацтва і брацкай школы ў Берасці.

1592 г. — Заснаванне брацтва, брацкіх школы і шпіталя ў Менску.

1596 г. — Берасцейская царкоўная вунія.

1597 г. — Атрыманне Віцебскам права на самакіраванне.

1597 г. — Заснаванне брацтва і брацкай школы ў Магілеве.

Усё пералічанае здаецца нам праявамі актыўнага працэсу фармавання самасведамасці беларускага этнасу, асэнсавання сваёй нацыянальнай ідэнтычнасці, сваіх нацыянальных інтарэсаў. Беларуская культура тады была культураю рэнесансна-рэфармацыйнага тыпу.

Узнікненне пры канцы XVI стагоддзя беларускай нацыянальнай царквы адбывалася цалкам ў агульнаэўрапейскім культурна-гістарычным кантэксце таго часу і ёсць заканамерным, аб'ектыўным вынікам усяго папярэдняга развіцця Беларусі — неадлучнай, інтэгральнай часткі эўрапейскай супольнасці. Максім Багдановіч пісаў пра гэта так:

«Трохі падтрымлівала беларускую культуру вуніяцкае духавенства, бо вунія была распаўсюджаная амаль выключна сярод простага народу і з'яўлялася ў краі як быццам нацыянальнай беларускай рэлігіяй. З канца XVIII стагоддзя вуніяцкім духавенствам на беларускай мове казаліся казані, выдаваліся рэлігійныя песняспевы і г. д. Апошняю праяваю гэтай дзейнасці быў выдадзены ў 1837 годзе беларускі катэхізіс, праз два гады адбылося ўз'яднанне вуніятаў, катэхізіс спалены, казані на беларускай мове забароненыя» [91].

Што канкрэтна паўплывала на намер беларускага і ўкраінскага епіскапату пайсці на вунію? Здаецца, што найперш крызіс у беларускім і ўкраінскім грамадстве. Ідэя задзіночання ўсяго хрысціянства мела сваіх прыхільнікаў сярод праваслаўнага магнацтва — у прыватнасці ў асобе Канстанціна Астрожскага, які, аднак, у манархісцка-клерыкальнай расейскай гістарыяграфіі вядомы як абаронца праваслаўя. Ён шукаў шляхі да задзіночання праваслаўнай царквы з каталіцкай, каб адзіным фронтам выступіць супраць рэфармацыйнага руху, які ахапіў усю Эўропу, улучаючы і Беларусь з Украінаю. У чэрвені 1593 года ён пісаў аднаму епіскапу:

«Маючы намер… адправіцца ў тыя краіны, недалёка ад якіх жыве папа рымскі, прапаную парупіцца пра злучэнне цэркваў». Далей ён скардзіўся на тое, што «людзі нашай рэлігіі ўпалі маральна, што пануе ў іх лянота і нядбайнасць» і што яны «разбягаюцца па розных сектах» [92].

Дарэчы, шчырым «змагаром за праваслаўе» князь стаў пасля таго, як ягоныя ўмовы задзіночання цэркваў не былі цалкам прынятыя вярхамі рымска-каталіцкае царквы.

Для асвечаных і рэлігійных людзей задзіночанне царквы было зразумелай справай. Свядомыя адзінкі з ліку беларускага і ўкраінскага асяроддзя балюча адчувалі заняпад праваслаўнай царквы, анархію брацтваў (дарэчы, у савецкай гістарычнай навуцы брацтвы звыкла разглядаюць толькі са станоўчага боку, згодна са старой праваслаўнай клерыкальнай традыцыяй), нястачу асветы, рост недаверу да ўсходніх патрыярхаў, чые патрыярхіі трапілі пад уладу іншаверных туркаў-асманаў.

Усходняя канстантынопальская царква, якой тады падпарадкавалася праваслаўная царква Вялікага Княства Літоўскага, паступова страчвала свой колішні маральны аўтарытэт. Яе каноны і догмы ўсё болей касцянелі, а багаслоўская навука перастала развівацца ў адрозненне ад заходняга каталіцкага веравучэння, якое ў Сярэднявеччы прайшло прагрэсіўны шлях развіцця, узняўшыся на ровень знакамітых хрысціянскіх багаслоўскіх школ (аўгусцінізм, тамізм). Калі ў сістэме каталіцкае царквы паспяхова функцыянавалі ўніверсітэты і акадэміі, у Грэцыі багаслоўе засталося на роўні тэорыі і практыкі першых айцоў і настаўнікаў царквы. Менавіта гэта меў на ўвазе епіскап уладзімірскі Іпат Пацей, калі пісаў К. Астрожскаму: