Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

Вунія давала беларускаму (як і ўкраінскаму) грамадству гарантыю ад апалячвання. Грэцка-каталіцкая царква знаходзілася пад апекаю не Польскае царквы, а Рыма. Рымская курыя (царкоўны ўрад) у сваіх афіцыйных заявах забяспечвала вуніятам поўную непарушнасць іхных абрадаў і звычаяў, зазначаючы, што яе пажаданнем «ёсць, каб усе былі каталікамі, але не ўсе лаціннікамі». Праўда, у жыцці гэта не заўсёды выконвалася, абшарнікі-каталікі прыцяснялі вуніяцкіх святароў, аддаючы перавагу каталіцкім. Тым не менш пад аховаю вуніяцкай царквы беларускае жыццё магло хоць часткова захаваць свае даўнія формы.

З амбонаў вуніяцкіх цэркваў (як і ў пратэстанцкіх храмах) гучала беларускае слова ў тыя часы, калі ў рымска-каталіцкіх касцёлах гучала пераважна лацінская і польская, а ў праваслаўных цэрквах — царкоўнаславянская.

Царкоўная вунія была працягам шляху, які пачаўся даўней прадстаўнікамі культуры Беларусі «залатога» XVI стагоддзя, што жадалі аб'яднаць традыцыі візантыйскай і рымскай цэркваў, развіваць натуральную культурную еднасць Беларусі як з Усходняй, так і з Заходняй Эўропай. Гэты працэс адбываўся ў агульным рэчышчы, у якім развівалася беларуская культура.

І калі ў XIX стагоддзі сярод беларускіх адраджэнцаў не было вуніяцкіх святароў (як гэта было ва Ўкраіне, у заходняй частцы якой менавіта яны былі ініцыятарамі нацыянальнага адраджэння) [96], то не па віне гэтых святароў. Бо бальшыню іх прымусілі перайсці ў праваслаўную веру, якая была панавальнай канфесіяй тагачаснай Расеі. Тым больш што наша адраджэнне спазнілася параўнальна з суседнімі ўкраінскім і летувіскім (савецкія беларускія гісторыкі баяцца такіх параўнанняў, як агню!). А ў летувіскім нацыянальным адраджэнні наперадзе йшлі нацыянальныя каталіцкія святары — біскуп Мацей Валанчус, пралат Ёнас Майроніс, ксёндз Антанас Баранаўскас, кіраўнік барацьбы супраць царызму ў 1863 годзе ксёндз Антанас Мацкявічус.

І ў нашым спозненым адраджэнні рымска-каталіцкія святары (вуніяцкіх, грэцка-каталіцкіх, да таго часу ўжо не засталося) таксама адыгралі значную ролю. Дастаткова назваць такія імёны, як Кастусь Стаповіч (Казімір Сваяк), Аляксандр Астрамовіч (Андрэй Зязюля), Адам Станкевіч, Вінцэсь Гадлеўскі, Язэп Германовіч (Вінцук Адважны) і іншыя.

Але тым часам як у Летуве памяць Ё. Майроніса адзначана багатым надмагіллем ля мура кафедральнага сабора ў Коўні, якое захавалася нават у савецкі час, памяць нашых ксяндзоў-адраджэнцаў «мінула з ветрам»… Але гэта ўжо іншы сюжэт, які вымагае спецыяльнага разгляду.

Адной з вяршыняў у гістарычнай міфалогіі апошніх дзесяцігоддзяў быў разгляд усяго выключна праз прызму класавага падыходу і асабліва класавай барацьбы. Гэта рабілася, каб маральна апраўдаць кастрычніцкі пераварот, калектывізацыю, бязлітаснае знішчэнне народа і гнаенне яго ў ГУЛагу, пераслед «ворагаў народа».

Уся гісторыя Беларусі ў люстэрку савецкіх гістарычных даследванняў — гэта гісторыя класавай барацьбы. Кожны выступ у мінулым супраць дзяржаўнага ладу ці нават кожнае крымінальнае парушэнне закону залічваліся ў праявы класавай барацьбы, а сялянскія паўстанні, рухі месцічаў (колькі іх там адбылося?) супраць феадалаў, супраць феадальнага ладу занялі асноўнае месца ў высвятленні гісторыі феадалізму. Хай іх там было і няшмат. Да іх дадаваліся казацкія паходы праз Беларусь — ці з Украіны, ці з іншых краёў, калі тыя вярталіся і па дарозе рабавалі і гвалцілі (гэта былі тыповыя набегі іншаземцаў на наш край). Што пры гэтым пакутвалі простыя людзі, гісторыкаў мала цікавіла.

Вось прыклады з Баркулабаўскага летапісу:

«Лета Божого нароженя 1595, месяца ноября 30 дня в понедело(к) за тыдень пред Святым Николою. Севериян Наливайко; при нём было козаков 2000, дел (гармат. — В. Г.) 14, гаковниц. Место славное Могилев, место побожное, домы, крамы, острог выжгли, домов всех яко 500, а крамов з великими скарбами 400. Мещан, бояр, людей учтивых так мужей, яко и жон, детей побили, порубали, попоганили, скарбов теж незличоных побрали з крамов и з домов» [97].

І гэтаму ліхадзею быў прысвечаны раман М. Садковіча «Аповесць аб ясным Стахоры»!

Прыгадаю яшчэ той жа летапіс:

«Того ж року 603. В месте Могилеве Иван Куцка здал з себе гетманство козацкое для того, иж у войску великое своволенство: што хто хочет, то брои… Перед того ж выеждчого от его кролевское милости приносил один мещанин на руках свою девчину у шести летех змордованую, зкгвалчоную, ледвей живую, чого было горко, плачливе — страшно глядети. Натое вси люди плакали, Богу сотворителю молилися, абы таких своеволников вечне выгладити рачил…