Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

Вядома, усё гэта датычыць і Беларусі: адно да аднаго.

Кожная імперыя, калі б яна ні існавала, ці за дзесяткі стагоддзяў да нашай эры, ці ў апошніх дзесяцігоддзях нашай, — пабудаваная паводле адной мадэлі. Гэтая мадэль робіць іх тым, чым яны ёсць — імперыямі. Галоўны яе механізм — гэта свядомая ці падсвядома закладзеная прага да захопу тае прасторы, што заселеная і засвоеная людзьмі.

А. М. Якаўлеў лічыць, што «гісторыя нацыяналізму, нацый, нацыянальнага — гэта гісторыя паступовага афармлення і пашырэння культурна-гістарычных супольнасцяў. Пашырэння фізічнага, якое адбываецца шляхам як памнажэння, так і ўлучэння ў іх драбнейшых утварэнняў — плямёнаў, родаў, народнасцяў. Пашырэнне тэрытарыяльнага, калі гэта дазвалялі абставіны» [47].

Тут адзін з бацькоў савецкай перабудовы памыляецца. Пашырэнне тэрыторыі характэрна не для ўсялякага этнасу (у выпадку Якаўлева — «нацыі»), а менавіта для таго, якім кіруе імперская ўлада.

Цэнтрам, найкаштоўнейшай, найзначнейшай часткаю айкумены імперыя лічыць сябе, тэрыторыю імперыі, сваю ідэалогію, свайго правадыра — сваё спараджэнне і адначасна бацьку, творцу, канкрэтна-людское і адначасова сімвалічнае ўвасабленне імперскага мыслення і ідэалогіі [48]. Так, асірыйская тытулатура «вялікі цар, магутны цар, цар заселенага свету, цар Асірыі, цар чатырох бакоў свету, прамудры пастыр, паслухмяны вялікім багам, захавальнік ісціны, той, хто любіць справядлівасць, той хто робіць дабро, і г. д.» амаль даслоўна перагукваецца з тытулатураю Сталіна — «правадыром сусветнага пралетарыяту», «найлепшы палкаводзец усіх часоў і народаў» і да т. п. Тое ж датычыць і напышлівых імперскіх воклічаў тыпу «СССР — оплот мира во всем мире» (гэта пры істэрычнай мілітарызацыі, наяўнасці найбольшага войска ў свеце, правакацыі ўзброеных пераваротаў на ўсіх кантынентах, апроч толькі Антарктыды, танках у Празе і «інтэрнацыянальным абавязку» ў Афганістане, продажы зброі сусветным агрэсарам тыпу Садама Хусейна, падрыхтоўцы з камуністаў лацінаамерыканскіх і арабскіх краін тэрарыстаў у спецлагерах СССР). Гэтакі ж рытуальны характар мае лозунг «СССР — надзея ўсіх прагрэсіўных сіл свету» (пры падтрымцы рэакцыйных рэжымаў Фідэля Кастра, былога капітана Савецкай Арміі Кім Ір Сена, якія не толькі дэстабілізуюць, руйнуюць мір у свеце, а і руйнуюць краіны і народы, якім іх з дапамогаю СССР навязалі).

І гэта не толькі па вертыкалі, углыб гісторыі, а і па гарызанталі. Той жа Ірак, захапіўшы Кувейт (меншую па колькасці жыхароў, але багацейшую за Ірак краіну), заявіў: маўляў, гэта даўняя губерня Ірака [13] Гэта толькі рэакцыйныя расейскія дзеячы, ці прадстаўнік беларускай улады С. Посахаў, якіх запрасіў да сябе Садам Хусейн, маглі, як папугаі, насуперак фактам, паўтараць гэтую прапагандысцкую хлусню. (хоць Ірак, як асобная краіна, існуе толькі з 1920 года, Кувейт жа — з сярэдзіны XVIII стагоддзя), а іракскія войскі ўведзены туды нібыта па просьбе ўяўных маладых кувейцкіх рэвалюцыянераў, якія, маўляў, самі скінулі стары і арганізавалі рэвалюцыйны ўрад.

СССР да гэтага стварыў некалькі падобных прэцэдэнтаў: увёў пад тым жа прэтэкстам войскі ў Афганістан, перад тым — у Прагу, раней за Прагу — у Будапешт, а яшчэ раней зрабіў тое ж у Балтыі і Фінляндыі.

Заклікі да пралетараў усяго свету аб'яднацца, каб раздзьмуць сусветны пажар — сусветную рэвалюцыю, дзяржаўны герб з сярпом і молатам на фоне зямнога шара — гэта ўсё тыповыя імперскія атрыбуты. Толькі ўсяго, што завуцца імперыі па-рознаму, адпаведна да моды на дзяржаўную тэрміналогію ў тым ці іншым геаграфічным рэгіёне ці гістарычным перыядзе, як і ў тым ці іншым культурна-гістарычным асяроддзі.

Зразумела, што адпаведна ідэалогіі, з дапамогаю і дзякуючы якой ствараецца імперыя, зацвярджаецца яе ўлада і моц, пашыраецца тэрыторыя. Унутры імперыі людзей не «апрацоўваюць», не рыхтуюць да таго, што яны ўвойдуць у межы імперыі, бо яны ўжо «гатуюцца» ў імперскім катле на больш моцным ці менш моцным агні таталітарызму.

Найзначнейшае, найшаноўнейшае месца ў імперыі займае Цэнтр. Цэнтр утрымлівае і здзяйсняе ўладу і над асіміляванымі ўскраінамі, і над тымі, якія захавалі сваю этнічную адметнасць. Робіць гэта ён не толькі вайсковаю сілаю, паліцыяй, апаратам нагляду за лаяльнасцю і вернападданасцю падпарадкаваных народаў, але і эканамічнай палітыкай, накіраванай на максімальную эксплуатацыю эканамічнага патэнцыялу калоній (бо гаспадараць у калоніях усе імперскія рэжымы аднолькава, як злодзеі на могілках). Падтрымлівае сваю ўладу цэнтр і дэмаграфічнаю палітыкай — перамешваннем этнасаў, дэпартыцыяй, а калі трэба, і поўным вынішчэннем іх. Праводзіць ён і адпаведную культурную палітыку — насаджэнне культуры і мовы сакральнага (асвячонага) этнасу. Значную ролю грае і рэлігійная палітыка цэнтра — укараненне новай веры з новым «святым пісьмом» (творамі заснавальнікаў марксізму-ленінізму), новым «богам» і «апосталамі» (іхныя партрэты вывешваюцца напярэдадні святаў, а ў календарах упрыгожваюць старонкі з паказаннем дзён нараджэння, у якія лёс «дараваў» народу гэтых «святых» людзей. У свядомасці падданых замацоўваюць адзіную веру, іх прыналежнасць менавіта да Расейскай праваслаўнай царквы, а не нацыянальнай, аўтакефальнай.