Уладзімір Караткевіч - Казкі Янтарнай краіны

Дорага. Дрэнна. Значна лепей, калі чарапіца на даху ляжыць сто год. I таму з-пад майго пяра выходзіць апошняя янтарная казка…

Тэн-турэнь… тэ-рэ-нэні… турэнь… Што азначае: "Спявала кокле [1] Латышскі музычны інструмент. Род гусляў або цымбал. пад старымі вязамі…" Не якое-небудзь там неадгабляванае кокле, а сапраўднае даўняе кокле, упрыгожанае янтаром, як звонкае, як бор на дзюнах і як морскія хвалі… I спявала яно сумна, бо толькі што пракацілася па зямлі вялікая вайна, і нават муры дамоў не астылі ад агню і, распаленыя, свяцілі ў цемры трывожным вішнёвым агнём.

Нікога не асталося на Янтарнай зямлі.

…Чалавек выйшаў з лесу, падышоў да папялішча, уторкнуў у зямлю вілы і закалаціўся… Слёз у яго не было… Ён вярнуўся з вайны. Даўно не быў дома. А за гэты час — дрэвы расказалі яму пра гэта — вайна спустошыла ўсё, а жонку яго спалілі з домам. Таму чалавек маўчаў і калаціўся, а над яго галавою павольна кацілася ноч.

— Неба, як жа гэта ты? — моўчкі спытаў ён. Але неба не адказала.

— Зямля, як жа гэта ты?

Але маўчала і зямля. Зямля не можа абараніць сябе. Яе заўсёды абароняць яе сыны. Таму яна і маўчала.

I толькі першыя промні сонца, як суцяшэнне, пырснулі з-за лясоў на янтарныя палі… А як толькі прамень упаў на папялішча — там нешта радасна азвалася:

— Гулі-гулі-гулі.

I чалавек убачыў на горбачцы цёплага попелу замурзаную дзяўчынку з янтарнымі валасамі, сапраўдную Папялушку. Дзяўчынка радасна гулькала і трымала ў жменьцы верабейчыка.

Напэўна, маці, калі яе забіралі, схавала дзіця ў бур'ян і дала яму птушку, каб не плакала. А дзяўчынка, мусіць, прыпаўзла сама і пераначавала ў цёплым попеле.

— Што ж ты, гулюшка? — спытаў чалавек. Але дзяўчынка не адказала, не ўмела яшчэ гаварыць, затое адказаў верабей:

— Выпусці мяне, добры чалавек. Мне тут, вядома, добра, цёпла, але ж з голаду заходжуся. Адпусціш — сам пад'ем і дзяўчынку пакармлю.

Чалавек расшчапіў у дзяўчынкі руку, і верабей пырхнуў на галіну абпаленага дрэва.

— Дзякуй, — сказаў ён. — Век не забуду.

— Верабей, — сказаў чалавек, — зямля не адказала мне, неба не адказала мне, як жа гэта?

— А пра што ты пытаў? — легкадумна азваўся верабей.

— А ці астаўся яшчэ хто жывы?

— Мала, — сказаў верабей. — А тых, што пабілі, не вернеш.

— Як, не вернеш? А калі сярод іх мая жонка? Як жа мне без яе? — I твар ягоны быў такі, што нават верабей задумаўся.

— Я нешта чуў, - нарэшце сказаў ён. — Старыя вераб'і ціўкалі, што там, куды цяпер пайшла Вайна, ёсць у зямлі правал. Гэта ўваход у пекла. Напэўна, і твая жонка там. Вось калі б ты змог спусціцца туды і вывесці душы нябожчыкаў зноў на зямлю… Але гэтага не рабіў яшчэ ніхто жывы.

— Усё роўна некаму трэба быць першым. Пайду я.

— А што табе дае сілу? — здзівіўся верабей.

— Там мая жонка. Я іду да яе. Паглядзі за дзіцем.

I чалавек пайшоў. Дарогу яму паказвалі сляды Вайны. Усюды чарнелі папялішчы. Усюды было нямое гора.

Ішоў ён вельмі доўга. Яшчэ здалёк убачыў чорны правал у зямлі, але раптам спыніўся.

На дарозе спала Вайна.

I чалавек падумаў, што дарэмна ён пойдзе ў пекла, пакуль яна жыве. Бо яна зноў прачнецца і зноў зжарэ ўсіх, і не будзе на зямлі спакою, пакуль яна тут.

Чалавек падняў самы цяжкі камень і апусціў яго на галаву пачвары. Аглушаная, яна ўсё ж усхапілася, і рык яе падобны быў на рык усіх гармат зямлі, вочы кідалі бліскавіцы, а з пашчы несла магілай.

Нарэшце яна ўпала ў крапіву, і чалавек, убачыўшы, што яго пакідаюць сілы, папрасіў:

— Крапіва, крапіва, памажы!

I крапіва — бо гэта была зямная крапіва — пачала звязваць пачвару. Калі Вайна была скручана моцнымі крапіўнымі вяроўкамі, чалавек узваліў яе на плечы і панёс у падземнае царства.

Гэта быў страшны шлях. Сэрца яго ледзянела, калі ён спускаўся ўсё ніжэй і ніжэй. Бачыў ён, як пакутавалі тыя, хто з-за грошай або велічы памагаў Вайне.

I раптам нечы голас:

— Глядзiце, глядзiце, гэта наш Жоўтавалосы.

А потым другі:

— Глядзіце, гэта Жоўтавалосы. Ён нясе скручаную Вайну.

Гэта гаварылі душы янтарных людзей.

Але вось нечы подых, пяшчотны, як ранішні ветрык, крануў яго вочы.

— Гэта ты. Чаго ты тут?

— Я пазнаў цябе, — сказаў чалавек. — Я пазнаў бы цябе нават мёртвы.

— Куды ж ты?

— Я іду ў самае страшнае пекла. На самае дно. Ідзіце за мной.

Ён пайшоў, і ўсе галасы ляцелі за ім. I толькі адзін бязважка сядзеў на яго плячы і раз-пораз дакранаўся да яго валасоў.