Уладзімір Караткевіч - Пасмяротная гісторыя аднага цецерука

У глыбокім — хоць вока калі — начным змроку замігцеў жоўты хворы агеньчык. Вырысавалася рама акна, і пад ёй, цьмяна, мокрыя віцы парэчак. Потым той, хто запаліў святло, выйшаў на ганак і закашляўся. Яму было цяжка дыхаць раніцой, і кашляў ён доўга, надрыўна.

— Гаўрыла, — пачуўся голас з хаты, — дзверы зачыні.

Вухнулі дзверы, і Гаўрыла, спусціўшыся з ганка, падышоў да студні. Зарыпеў асвер, скардзячыся на беспрытульнасць у халодных начах прадвесня, і на зрубе хутка апынулася пякучае ад халоднай вады вядро.

Гаўрыла напіўся, хрумснуў ільдзінкай і прыслухаўся. Ноч была спакойнай, чуваць было нават, як за кіламетр, у яры Калаверць, спявае ручай.

Але гукаў сякеры нідзе не было чутна. I гэта было добра. Ільдзінка ўпала ў студню, і ў глыбіні пачуўся лёгкі ўсплеск, быццам там мятнулася рыба.

У хаце пасля двара было па-дурному душна — сякеру вешай. Цвыркун цягнуў за печкай сваю няхітрую песню. Усё было, як трыццаць год таму, калі прыйшоў ён з жонкаю ў гэту лясную вартоўню.

Сыну тады было чатыры гады, і жонка была маладая і прыгожая. Цяжка ёй было тут. Нават уцякла ад яго да сваякоў, але тыя ў галодны год усе памёрлі, і ён зноў павёў яе ад сяла, пакінуўшы жывым гаспадарку.

Твар Катарыны зараз ляжаў на чырвонай падушцы такі стомлены, што Гаўрыла пахітаў галавою. Калі ён, няўклюда, у розныя бакі, ступаючы па падлозе куцапымі вялікімі ступнямі, падышоў да печкі, жонка ледзь уздыхнула ў сне. Але як толькі ён выцягнуў адымачам гаршчок з цёплай капустай, яна спусціла ногі з ложка:

— Ты б хоць малачка пасёрбаў, горачка ты маё. I кнот адкруці, бо вехаць замест мяса з'ясі.

— Баяўся цябе разбудзіць, — адказаў ён хрыплым, бы ў бочку, голасам, — а за малаком не пайду, цёмна там.

I адразу пашкадаваў на свае словы, бо таўстапятыя расплясканыя ногі жонкі зашлёпалі аб халаднаватыя дошкі падлогі.

Рукі Катарыны паставілі перад ім гарлач з малаком. Вялікія, чорныя, як зямля, рукі: на іх і толькі на іх увесь час вісела гаспадарка.

Яна не лягла, а села насупраць яго і пачала глядзець, як ён есць.

— Гора мне з тваім паляваннем. Не на абход, дык на зайцоў. Вала за гэты час з'ясі, а зайцам закусіш.

— Што ж зробіш, мамка. Грошы патрэбны. I шуба ў цябе дрэнь. Зноў-ткі порах казённы на сваё паляванне мне паліць не выпадае. А ў паляўнічым саюзе, на базе, аб'явілі, што прымаюць цецерукоў… Вось занясу ў мястэчка і здам.

— Нашто табе на базу? Скулля яны заплоцяць.

— Да горада далёка. Вядома, у саюзе ў тры-чатыры разы танней заплоцяць. Але зноў-такі там і шрот і порах можна ў неабмежаванай колькасці купіць… Стрэльба ў мяне стала як флейта. Я пра бескуркоўку і не кажу, хоць бы звычайную тулку, за чатырыста… Зноў-ткі саюз. Вось логва ваўчынае падсачыў. Можа, за шкуры ў прэмію дадуць тулку.

Мігдалевідныя чорныя вочы жонкі, вочы першай калісь на сяле красуні, закрыліся.

— Баюся я за цябе, Гаўрусь. Гады не тыя, каб швэндацца за ваўкамі… I не хадзі ты босы да студні. Бач, ногі чырвоныя… Я табе і боты тлушчам гарачым змазала… з касцяной сажай. Сухія будуць ногі, а боты чорныя. Будзеш ты ў мяне прыгожы.

I штурхнула яго на лаву:

— Ды сядзі ты, горачка. Паспееш яшчэ наламацца… Я табе сама.

I, зняўшы з прыпечка чыстыя гарачыя анучы, спрытна закруціла імі ногі мужа і нацягнула боты.

Гаўрыла пацалаваў жонку ў лоб:

— Мамка ты, мая мамка. Што б я без цябе рабіў, га?

…На дварэ яшчэ больш сцямнела, калі Гаўрыла з "фузіяй" на плячы выйшаў з хаты і накіраваўся ва ўрочышча Карабельшчына, дзе такавалі цецерукі. Ногі ягоныя, такія куцапыя ў хаце, зараз ступалі лёгка, як лапы ляснога звера. I сам ён быў падобны на худога згорбленага мядзведзя-бадзягу. Гэтая лёгкая перакошанасць спіны была з тых часоў, калі на яго ў той самай Карабельшчыне, дзесяць год таму, скочыла дурная рысь і, не патрапіўшы схапіць за шыю, пачала шматаваць плячо. Ён тады схапіў яе за нагу, паспрабаваў сцягнуць, але яна драла кіпцюрамі мяса на спіне і Гаўрыла прыпёр яе спіною за дрэва і пачаў душыць. Потым ён дадушыў яе на траве, рукамі. Са шкуры зрабіў кілім і даслаў яго сыну, які толькі што ажаніўся. З-за раны і на вяселле да яго не папаў.

Ноч з апошніх сіл нагнятала ў нетры цемру, але ён цвёрда крочыў па выбітай сцежцы. Ён хадзіў тут трыццаць год і ведаў кожную зёлку, кожную храпу замёрзлай зямлі. А нават калі б не ведаў — бачыў бы ўсё. У яго былі вялікія пукатыя вочы, што былі б прыгожымі, каб не псавалі іх вечна набраклыя з-за газніцы павекі. Гэтыя вочы выдатна бачылі ў цемры. Гаўрыла не ведаў, што такіх людзей вучоныя завуць нікталопамі. Ён проста бачыў — і ўсё. Ён, напрыклад, вельмі здзівіўся б, каб яму сказалі, што толькі нешматлікія бачаць маленькую зорку каля другой, з хваста, зоркі ў Каўшы, і амаль ніхто не бачыць, што Ранішняя зорка мае фазы, як месяц. Ён бачыў гэта.