Сяргей Грахоўскі - Дзве аповесці

Анэта смаркалася ў фартух i толькі божкала.

Ноччу Казік чуў, як круцілася i вохкала маці. Не спалася i яму. Чутно было, як бэльку тачыў шашаль, як у шыбіну біліся снежныя крупы i рыпеў над студняю вочап. Ён перавярнуў гарачую падушку, паклаў бліжэй да краю наган, заплюшчыў вочы, a ў галаве круцілася мяцеліца думак. Яму хацелася хутчэй убрацца ў свой афіцэрскі мундзір, ускочыць на каня i павесці з хутароў сотні хлопцаў i мужчын на гэтыя бальшавіцкія кодлішчы, а там падыдзе армія, верная трону, сатрэ ў пэтлахі чырвоную погань, ускладуць прапаршчыку Ермаліцкаму на плечы пагоны з двума прасветамі, тады можна будзе пачынаць сапраўднае жыццё. Ён перабіраў у памяці ўсіх хутаран i засцянкоўцаў, што пойдуць за ім, падумаў, што без кулямёта ім не абысціся, але дзе яго ўзяць? Няхай Мікалай Мікалаевіч расстараецца ў Доўбар-Муеніцкага для «аховы маёнтка барона Урангеля», Разабраўшы, можна будзе прывезці ў возе пад сенам. Казік шкадаваў, што адразу не дадумаўся i не сказаў пра гэта.

Трое сутак круціла мяцеліца. Гнала ў полі доўгімі пакручастымі пасмамі снег, панамятала гурбы каля хат i парканаў, гула, скавытала, выла. Паперамятала дарогі — ні прайсці, н.і праехаць.

— Няйначай, чэрці ўскруціліся,— атрасаючы ў парозе снег, сказаў Раман.— Як ты, еынок, дабярэшся да тае воласці, Пакуль вядро вады выцягнуў, да кален замяло, а гэта ж пяць вёрст ісці, i вецер якраз напроці.

Аляксандр даядаў гарачую бульбу з тоўчаным льняным семем, запіваў малаком i па даўняй звычцы збіраў у рот крошкі з кужэльнага, яшчэ матчынай работы, а бруса. Мачаха, як магла, гадзіла пасынку, i не таму, што ён стаў у воласці нейкім там старшым, а любіла i шкадавала яго, як роднага сына. I як не шкадаваць? 8 маленства ж пагадавала чатырох Раманавых ci рот: хлопцы ўжо на сваіх нагах былі, а Марылька яшчэ ў калысцы кідалася. Меншыя хутка прывыклі да ма.чахі, звалі яе мамаю, а Ляксандра, хоць i слуха ўся, хоць i памагаў, a ўсё выкручваўся, каб ніяк не называць. Калі ж трэба было яе пагукаць i паблізу нікога чужога не было, зваў цёткай Ганнаю. Ведаў, што ёй рабілася крыўдна. Яна ж шкадавала сірот больш, чым іншыя родных дзяцей. Каторага з ix трэба было хвастануць паўрозамі, але не было таго, не было.

Аляксандр у дзяцінстве колькі разоў памыкаўся сказаць гэтай добрай жанчыне, што абмывала i а отмывала ix, «мама», але язык не слухаўся i гаварыў сваё: «цётка Ганна». А яна ж не збаялася пайсці на чацвёра чужых дзяцей за беззямельнага, але разумнага i добрага Рамана Салаўя. Гаравала разам з ім, лепшы кавалак берагла меншым — Косціку i Марыльцы. Усё гэта бачыў i разумеў Аляксандр. Але ён добра номніў родную мамку, яе курляндскія песні i казкі, ведаў i любіў яе пявучую мову. Часам бегаў да маўклівага высокага дзеда Крыштана. Той смактаў піпку i падоўгу не спускаў палінялых вачэй з унука. Пэўна, пазнаваў у ім сваю нябожчыду Луізу. I гаварыў з Аляксандрам толькі па-латышску, нібы баяўся, што ўнук, выракшыся матчынае мовы, забудзе i пра маці.

Ці ж мог ён тады здрадзіць памяці маці i называць хоць i добрую, але чужую жанчыну так, як называюць толькі адзінага чалавека ў свеце,— мама.

А як вярнуўся з вайны, адразу назваў цётку Ганну мамаю. Тая аж заплакала...

Аляксандр устаў з-за стала, падзякаваў i пачаў збірацца.

— Нічога, тата. На фронце не ў такую завіруху спалі ў акопах, i чорт не браў. А тут да воласці рукою падаць.

Сястра пачала ўпрошваць, каб завязаў башлык, а мачаха дастала з пячуркі свае кажушныя рукавіцы, хоць i цеснаватыя, але ўсё ж цяплейшыя за салдацкія.

— На ноч не чакайце. Заначую ў воласці ці ў каго з нашых хлопцаў. Работы цяпер па самую завязку. Так што калі не прыйду колькі дзён, ведайце, што цэл. Трэба будзе трохі паездзіць па гэтых шляхецкіх засценках.

— Ой, сынок, глядзі. Звярэе шляхта. Талочацца, у госці пачалі часта ездзіць адзін да аднаго, шэпчуцца ды на мігах паміж сабою гавораць. А надоечы запыняе мяне Банэдык Гатальскі i пытае: «Ці скора, Раман, твой каміцетчык прыйдзе рабаваць нас?» Я i кажу: «Мой сын ніколі нікога не рабаваў i рабаваць не збіраецца. Народ яго, кажу, выбраў, дык ён i робіць усё па закону». А ён як наліецца крывёю ды як уеходзіцца: «Які там народ выбіраў? Мы ж не выбіралі. I Перагудаў там, i Плышэўскіх, i Ермаліцкіх не было. А мы хіба гавяда? Не народ?» Мы цябе, кажа, Раман, пашкадавалі, прытулак далі, у свой засценак пусцілі, зямлі ад сябе па шматку адарвалі, каб з голаду не апруцянеў, а ты, замест дзякуй, са сваім анціхрыстам хочаш на нас шворку закінуць i зашмаргнуць, дзяцей па свеце з торбамі пусціць. А трасцу, кажа! Лопне ваша слабода, яшчэ крывавымі слязьмі ўмыецеся.