Аляксей Карпюк - Белая Дама - Аповесці

Ад такіх ды іншых чутак усіх агарнула непрыстойная весялосць, покуль не абсёк яе еўнух.

Ён спытаўся, хто ўмее пісаць. Сярод усяго жаночага гурту такіх знайшлося з дзесяць. Для іх прынеслі грыфельныя дошкі, пёры з трыснягу з чарніліцамі, паперу і загадалі кожнай паказаць пробу пісьма.

Выглядала ўсё надта камічна, бо пісьменных жанчын мала і на Гродзеншчыне, а там увогуле такіх амаль няма. Паланянак адразу абкружылі арабы, дзівячыся,— жанчына, а дакладна гэтаксама, бы мула ці які бай, умее пакідаць на грыфельнай дошцы ці паперы сляды чалавечых слоў. Астатнія паланянкі стаялі зводдаль і пісьменным зайздросцілі, цікуючы, як сяброўкі па няшчасці старанна выводзяць літары. З іх біыла сапраўдная Вавілонская вежа — харваткі, балгаркі, кіяўлянкі, полькі і літоўкі. Адныя выводзілі кірыліцай, іншыя лацінкай.

Пісалі яны, пісалі, адна да другой заглядваючы, покуль не з'явіўся старэнькі мула. Кінуў учэпістым вокам на пісанне ды нездаволена буркнуў — дураць яму, маўляў, галаву. Усё напісана не літаркамі, падобнымі на мурашоў, што бегаюць каля Путрышак па лясных дарожках,— не арабскай вяззю.

Мула азірнуў усіх падазрона і гідліва скрывіўся. Узняўшы белыя далоні, прашаптаў малітву. Затым правёў касцістымі і выпеленгаванымі пальцамі сабе па барадзе, прамовіў у неба:

— О меч іслама, храніцель ладу і спакою! Салам табе, цар надзеі, дабраты і парадку!

Ды патупаў прэч.

Паланянкі яшчэ з адрабінай надзеі кінуліся да старых нявольніц пытацца, што араб сказаў. Але іх стрымалі. Еўнух паадбіраў грыфельныя дошкі, чарніліцы, яшчэ і сцебануў кожную бізуном.

Староннія пасмяяліся, бытта паланянкі ўздумалі мухля-ваць, але не ўдалося.

Тады ўсім выдалі якіясьці дзіўныя сеткі у дробную клетач-ку. Нанізалі, бы пацеркі, каго за шыю, каго за руку, на даўзёрныя шаўковыя шнуры ды, як у Гародні мяснікі вядуць на бойню быдла, падганяючы дубчыкам, папёрлі на базар. Было паланянак так многа, што іх нават брала сумненне — а ці хто-кольвек з маладзіц застаўся там, на Радзіме? Здавалася — усіх татары вылавілі.

Свядомасць агульнай бяды супакойвала — як усім будзе, так і мне, што ўжо зробіш.

Гандаль жывым таварам

Зямля на базары тым была ўсланая аслінымі пляцкамі і авечымі кругляшамі.

Там загадалі ўсім паздымаць адзенне, а на голае цела прымусілі панацягваць тыя самыя сетачкі. Некаторыя ўздумалі ўпарцінда, але бізуны еўнухаў зараз жа падпарадкавалі і іх.

У знак таго, што яны толькі што з волі, а на праданне выведзеныя ўпершыню, кожнай жанчыне вапнай памазалі нагу ды пасаджалі на лаўкі чакаць пакупнікоў.

Калі ж усе расселіся, галоўны араб узлез на спецыяльнае ўзвышэнне з дошак ды на ўсю плошчу абвясціў:

— Алах вялікі і імя яго святое, амін! Слухайце, прававер-ныя, мы прапануем вам свежых нявольніц — адных прыга-жунь! Жывы тавар прапануем! Усе здаровыя, простыя і няхіт-рыя, ласкавыя і чыстыя, толькі што прыведзеныя нашымі слаў-нымі воямі з Літвы і Польшчы, аддаём амаль дарам!

Сталі да іх падыходзіць мужчыны, прыпаднімаць халаты, разглядваць целы, нават прынюхвацца, цокаць языком, пробаваць на язык іхнюю скуру. Жывы тавар яны старанна шчупалі, заглядалі кожнай жанчыне ў зубы ды паміж сабой нешта жыва, на ўвесь базар абгаворвалі і спрачаліся — горача, дапамагаючы сабе жэстыкуляцыяй рук.

Адразу над базарам узняўся гвалт, бы на пажары, а кожная з паланянак адчувала — ад гэтых галасістых і незразумелых спрэчак менавіта залежыць яе лёс. Толькі што яны маглі зрабіць. Сядзелі ды цярпелі, бо былі ўсяго таварам, хоць і дастаўленым на праданне сваім ходам.

Надзіва, тыя паланянкі, што нядаўна аніяк не хацелі браць сетачак, бытта пераадолеўшы ў душы сваёй нейкі плот, неўзабаве з пакупнікамі ўжо заігрывалі ды какетнічалі, выстаў-ляючы напаказ сваю ўсю прывабнасць — у тых самых абціслых сетачках. Што ж рабілі ўсё гэта жанкі, сёстры гарадзенцаў не з распусты. Адчайнымі жартамі, гумарам вісельніка і скрозь слёзы перамагалі ў сабе страх, безабароннасць ды набіраліся сілы, каб адважна ўзваліць на сябе тое, што наканавана лёсам.

Багатае на выдумкі і надта ж жывучае жаночае племя!

На базары за грошы куплялі іх мала. Ахвотней паланянак мянялі на авечак ды бараноў.

Таксама бараноў, авечак, коз і падсвінкаў ахвотна мянялі на славянак.

За прасоленыя скуры іх аддавалі. За воўну, сякеры і мяшкі цыбулі.

Мянялі на лукі ці жмені стрэл — каму што было патрэбна і як было выгодна, так пакупнік і браў,— дзівіцца з гэтага там ніхто і не думаў.