Аляксей Карпюк - Карані

Лаўрэна зноў агарнулі ўспаміны. Ад здзіўленкя чалавек паківаў галавой, бо ва ўсё аж не верылася.

Яшчэ, здаецца, учора тут стаялі нахіленыя заходнімі вятрамі хацінкі з гнілымі і пазелянелымі ад моху стрэшкамі ды жмурыліся падслепаватымі акенцамі. Бывала, паднімі любую лусачку моху хоць на якой страсе, а там прусакі — аж кішэла. Звітныя, халера на іх, буйныя — як палавінкі расколатай уздоўж карычневай фасолі. От бы такое паказаць нявестцы!

У покуці стаяла толькі зядро з вадой, а ля печы — дза-тры саганы ды чапяла з венікам. Босыя ногі людзей у тых хацінках, здавалася б, павінны былі дубянець ад холаду, а нешчаслівых жыхароў рабіць злымі і панылымі. Аднак у хацінках тых нават шкадавалі адзін аднаго, цешыліся, рабілі вяселлі і марылі аб шчасці, па ёй поўзалі ды гулялі дзеці.

Потым за Гнойніцай пачалі расці фермы, уразіўшы простыя сялянскія душы, мабыць, яшчэ больш, чым з'яўленне сто гадоў таму назад перад вельчукоўцамі палаца Вішпінга. Усім кінулася ў вочы, як новабудоўлі розняцца памерам, лініямі сілуэтаў і саліднасцю кладкі ад усяго, што ўзнімалася ў гэтым кутку. З белай сілікатнай цэглы, пакрытыя даховачкай альбо пацынкаванай бляхай, шыферам, нязвы-клыя для вачэй вяскоўцаў будыніны для дохлых, абклееных сухім гноем мужыцкіх каровак спачатку здаліся дзікім марнатраўствам будаўнічага матэрыялу, рабочай сілы да зусім непатрэбнай раскошай, якая з таго часу стала тут звычайнай нормай.

Цяпер — на табе маеш, пра тую самую Гнойніцу з халупкамі хоць ты нікому і не напамінай — нецікава будзе.

I народу, калі меркаваць па агеньчыках, стала тут — бы ў горадзе якім!

А што, на вёсцы жыццё наладзілася даўно. Заробкі таксама вялікія, таму ў яе цяпер нават вяртаюцца тыя, хто пакінуў свой падворак раней. Унь — чалавек купіў у Зялёнай Даліне хутар. Аж сорак гадоў пражыў у далёкай Карагандзе, а, бачыш, таксама прыпёр да старога гнязда. I малайчына. Бо гэта Уладзік з Паўлам, дуралеі яловыя, прыліплі да тых муроў. Бытта зачараваў іх там хто і ўжо аніяк не адарвуцца, хоць і іх, як самі мусяць прызнаць, надта цягне назад. А як жа яны хацелі — цягнуць да самай смерці будзе. Бо чалавек — не каштан, каб адарвацца ад дзерава, скінуць шкарлупіну ды застацца сабе цэленькім і гладзенькім.

Аўтобус ускочыў у Сямашкі.

2

I тут, бы ў апісаных Мікалаем Вільчыцах, калісьці жыла толькі шляхта. Але і з яе былі такія самыя гаротнікі-мужыкі. Нават і гутарылі «тутэйшай» мовай. Адно ў нядзелю дружна хадзілі да касцёла. На коней не крычалі — «но-о, каб ты здароў быў!» ці — «тпр-р-ру!». Цмокалі не па-нашаму і кідалі — «вічта-а, вё-о-о!» — «тр-р-р!» — бытта ўспырхвалі. перапалоханыя курапаткі, бытта сямашкавец даваў чаргу з аўтамата. Але ўсяму гэтаму чалавек дзівіўся, калі чуў першы раз. По-тым пераставаў заўважаць, яму ўжо здавалася — так і павінна быць.

Праўда, шляхцянкі, ліха на іх, надта ж славіліся прыгажосцю. Не жанчыны, вядома, а — пакенкі. Бо замужніх ад цяжкай працы, ад родаў і аднае бульбы з расолам разносіла, як і ўсіх тутэйшых баб. Затое паненкі былі да таго пекныя, што да іншай сямашчанкі не толькі падступіцца — страх было на яе і ўзглянуць. За мужыкоў, фанабэркі, бралі сабе адно шляхцічаў, бы тыя бераставіцкія яўрэйкі — толькі яўрэяў.

Сямашкаўцы гутарыць па-польску не маглі зусім. Калі ў вёску заязджаў да іх паліцыянт ці войт і яны спрабавалі з ім дамовіцца на «ужэндовэй» мове, выходзіў адзін смех. Напрыклад, на капусту тады казалі «капонста», а на вецер «вятш». Гэта і спарадзіла ў ваколіцы пра іх прымаўку:

«На свенты Пятш, як завял вятш, то ўся капонста выкалантаяла!»

А яшчэ: калі вільчыкоўцы сядзелі па хутарах, то ўсе сямашкаўцы мелі палоскі. Надта вузкія — «сабака ляжыць на сваёй, а хвост на чу-жой» — і вельмі крывыя. У сялян з навакольных вёсак яны — прос-ценькія, бы стрэлы, а ў гэтых усе — з мудрагелістымі выкрутасамі.

Зялёкадалінцы смяяліся — калі бог сабраўся дзяліць паміж людзьмі зямлю, то спачатку паслаў сялян яе сабе выбіраць, анёлаў жа з калочкамі за дзядзькамі адправіў меціць — палікі забіваць. Простыя мужыкі і па полі крочылі без махлярства. А шляхцічы, вядома, ісці без выкрутасаў не маглі. Яны — хітрылі, пятлялі, то і надзелы такімі атрымалі — каб іншым разам не былі надта разумнымі.

Свядомасць, што яны прызначаны лёсам да чагосьці добрага ды значнага, сядзела ў кожным сямашкаўцу, не пакідаючы яго ні ў бядзе, ні ў радасці. Слухалі яны пра сябе ды заяўлялі зялёнадалінцам:

«Байкі ўсё гэто! Надзелы нашым прадзедам выразалі ў форме шабель, каб продкі ніколі не забывалі, хто яны на гэтай зямлі і для чаго тут пасаджаныя!»