Вольга Іпатава - За морам Хвалынскім

I, ужо падыходзячы да ганка, ён раптоўна вывернуўся, скочыў убок, затым ca страшнай сілай нанёс удар Адзінцу — ён цэліў у самы ніз падбародка, туды, дзе ўдар такой сілы выклікае непрытомнасць i страту памяці на невялікі час, а пасля, калі Адзінец упаў, кінуўся на другога каравульнага. Той, ашаломлены нечаканасцю, усё ж змог падабрацца, адскочыць ад Алексы, а той, раз'ятраны i амаль сляпы ад ярасці, выхапіў у каравульнага дзіду i з такой сілай уваткнуў яе ў нагу, што нібы вялізным цвіком прыбіў свайго ворага да зямлі. Той заенчыў, схапіўшыся аберуч за дзіду, а Алекса некалькімі. Агромністымі скачкамі дабсг да агароджы, перамахнуў праз яе, падцягнуўшыся да самага верху спрытна, як вялізная кошка, i начная цемра схавала яго. Дарэмна наскакалі амаль услед па вуліцах дзядзінца коннікі з дзідамі наперавес, нібы гонячыся за небяспечным злачыпцам — збраяносца не было нідзе.

Але глыбокай ноччу пасадніка полацкага разбудзілі нечаканым паведамленнем: дружыпнік княжыча Усяслава напаў на гасцей полацкіх, немцаў з Доні, i задумаў, відаць, нядобрае, бо заўтра збіраліся яны вяртацца дадому з вялікім набыткам серабра i золата, добра нагандляваўшы ў слаўным Полацаку. Але злачынец той Алекса ні ў чым не прызнаецца, чаму пасаджаны ў поруб i закаваны ў жалеза. Сказаў моцна разгневаны пасаднік прадстаўніку купцоў, што заўтра ж выплацяць ім за бясчэсце i страх паложаны штраф, a злопамысніка будзе судзіць князь, i судзіць строга, бо не бывала яшчэ такога, каб дружыннік займаўся разбоем.

На світанні, толькі расплюшчыў вочы княжыч, перадалі яму вестку аб учынку Алексы, i тады, не верачы ўсяму, што адбылося ноччу на Купецкім падвор'і, сабраў ён чаляднікаў i варту i ўчыніў ім допыт. Данеслі перапалоханыя чалядзінцы пра нядоўгую размову Алексы i стольніка Мікіты, i тады зразумеў Усяслаў, што не разбоем займаўся на Купецкім падвор і яго збраяносец. Але віна яго ад таго не змяншалася: смерцю павінен быў пакараць Брачыслаў калі не за разбой на Купецкім двары, дык за тое, што запярэчыў Алекса ягонаму рашэнню. I ўсё ж наважыўся Усяслаў прасіць за свайго дружынніка, для чаго загадаў падаць яму разьбяны ларэц i задумаўся, гледзячы ў яго. Разумеў, што наўрад ці ўступіць арабскі купец дзяўчыну, якую ўпадабаў, але ж усё-ткі гандляр ён, прывык усяму ведаць i назначаць цану... Таму, не чакаючы, пакуль прачнецца бацька, паскакаў Усяслаў разам з трыма грыднямі на Купецкае падвор'е — прасіць Абдурахманбека.

Сонны, нявыспаны купец, паспешліва папраўляючы наспех завязаную чалму, кланяўся да зямлі, паказваючы тлустую спіну ў бліскучым халаце, выказваў княжычу навагу i пашану, але аддаваць назад дзяўчыну адмовіўся наадрэз.

— Хай мудры i вялікі Усяслаў i яго бацька тут жа ахутаюць мяне покрывам смерці, але тады траплю я ў Джанна, рай, — таропка перакладаў талмач.— A калі аддам жанчыну, чые вусны могуць падарыць мне асалоду раю, чые вейкі пранізалі мне сэрца тысячай стрэлаў — паганым сабакам я стану, i душу маю адправяць прама ў Джаханнам — пекла.

— Ты ведаеш: мы, крывічы, упарты народ, i таму я прашу цябе яшчэ раз — вярні нам дзяўчыну. З-за яе чалавек, якому я абавязаны жыццём, зняславіў сябе, набыў кляймо злодзея. Мы заплацім вам за ганьбу, але ведай — ён не рабаваць сюды прыйшоў уначы, ён хацеў яе забраць i біцца з табою як воін з воінам, бо ты, Абдурахман як вядома мне, яшчэ i добры воін, добра валодаеш нажом,- гнуў сваё Усяслаў, спрабуючы гаварыць ветліва, але лоб яго ўсё моршчыла вялікая складка.— Лепей бы вы тут забілі яго, бо воіну набыць славу рабаўніка — усё роўна што памерці. Прадай яе мне! Мне, княжычу! Назначай любую цану! У нас многа дзяўчат, мы знойдзем яшчэ лепшую за яе!

Але Абдурахманбек адмоўна заківаў галавой, i княжыч упершыню ўбачыў у ягоных зрэнках сталёвы бляск.

— Калі б ты прыйшоў да мяне там,— ён торкнуў галавой некуды назад,— i стаў прасіць аддаць жонку або любую жанчыну, якую люблю, я адплаціў бы за ганьбу толькі адным — тваёй крывёю. Але я тут, у цябе ў гасцях, i ты можаш паказаць сябе добрым гаспадаром толькі так — не патрабуй у госця таго, што ён не можа табе даць. Калі яна надакучыць мне — я аддам яе першаму, хто трапіць на дарозе. Калі яна страціць прыгажосць — яна стане мыць ногі ў маёй наступнай наложніцы. Але заўсёды мужчына распараджаецца жанчынай па сваёй ахвоце, па свайму жаданню. Да таго ж — ці не пакрыўджу я твайго бацьку,— хай надоўга зберажэ яго Алах! — тым, што адмоўлюся ад ягонага падарунка? Як ты думаеш, мудры княжыч Усяслаў?

На імгненне ў княжыча ўзнікла жаданне — выхапіць кароткі меч i... Але ён тут жа апусціў вочы, i гарачая чырвань заліла твар: нават падумаць недастойна, што можна пакрыўдзіць госця, які да таго ж дапамог ім, выратаваў маці. Адплаціць няўдзячнасцю за дабрыню, адабраць назад падараваную бацькам дзеўку-агнішчанку, нават проста прасіць яе назад — ганьба! Ах, гарачая кроў закіпела ў ім, забурліла, калі рашыўся сюды ехаць! Навошта? I так калі даведаецца бацька пра ягоны ўчынак, то не пахваліць, а сурова ссуне бровы, кіне: «Нягожа такое рабіць князям полацкім!» Але ж хацелася выручыць Алексу, адзінага са сваіх равеснікаў, якога бачыў роўным сабе. На кароткі момант уявіў невысокую каржакаватую постаць юнака, яго чыстыя сінія вочы, доўгія русыя пасмы — што за шаленства ахапіла яго, калі рашыўся на такое — сілай адбіваць падараваную самім князем дзяўчыну? Пярун, відаць, азмрочыў ягоны розум ці, можа, разгневаліся старыя багі, што не за сваёй справай, не за тым, што наканавана лесам, пайшоў ён? Таму што кожны павшен рабіць тое, на што сама здатны — хто араць ноле, хто разводзіць фарбы i асцярожна маляваць на сценах загадкавыя твары святых, хто сядзець дома i гандляваць... Алекса быў воем, яго можна было ўявіць толькі на полі сечы, толькі з дзідан ці мячом у руцэ, i нават кальчуга абвівала яго цела асабліва ладна i зграбна. Але Пярун пазбавіў хлопца розуму — i цяпер трэба было ратаваць яго, несці ахвяру багам, асабліва ёй — вечна зменлівай i нядобрай Мары, якая губіць людзей прывідам нязбытнага, якая насылае на ix морак зусім гэтак жа, як насылаюць зман i вабяць цяплом далёкага ачага страшныя балотныя агні, зацягваючы падарожнікаў у багну...