Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах. Том 2

Такія на нагах стаялі цвёрда, у свае 25 гадоў лічыліся старымі кавалерамі, з намі, дзяцьмі, паводзілі сябе як з роўнымі — не панібратнічалі. Такому даверыў бы таямніцу ды, як некалі казалі, пайшоў бы з ім хоць у разведку. Такіх самавітых юнакоў яшчэ бачыў я на фронце...

Ну, да чаго ж Кастусь падобны, напрыклад, да Шымановага Санькі, Мікалая Лебядзінскага, майго бацькі, Юлека Цішэўскага!..

Мясцовасць, мабыць, фарміруе ў людзей і падобныя характары, ад чаго людзі сябе аднолькава паводзяць.

Мікалай Лебядзінскі таксама скончыу школу ў Свіслачы — пяцьдзесят гадоў пасля Каліноўскага (калі тая школа была ўжо семінарыяй). Пры «санацыі» паны прапанавалі Мікалаю добра платную пасаду настаўніка польскай сямігодкі, а Лебядзінскі катэгарычна заявіў:

«Калечыць нашых дзяцей? Не дасцё вучыць іх на роднай мове, настаўнікам не буду!»

Мікалай потым ледзьве зводзіў канцы з канцамі, аднак на панскія пірагі так і не найшоў.

Для майго бацькі — бывалага і не дурнога хлапца — у РСФСР пасля рэвалюцыі адкрылася заманлівая перспектыва, ды ў Ніжнім Ноўгарадзе ў бежанстве галадалі пяць сясцёр са знямоглай маці. У канцы 1920 унутраны голас яму загадаў:

«Ты павінен цяпер вярнуць сваіх на радзіму, выдаць дзяўчат замуж і толькі тады падумаць аб сабе! Калі не зробіні ты гэтага, дык хто-о?!.»

I бацька павалок цераз паў-Расіі на Захад жанчын, будаваў сёстрам хаты, рыхтаваў пасаг.

Шымановаму Саньку летам 1942 падпольшчыкі паслалі ў Бераставіцу з радыёпрыёмнікам. Страшавец трапіў немцам у лапы. Маючы маладую жонку, трое малых, Санька і не падумаў аб сваёй шкуры. Каб гітлераўцы яго на допыце не надта мучылі, прыкінуўся яўрэем з Бераставіцкага гета — такіх фашысты вырашалі адразу.

Былому сакратару райкома КПЗБ ад улады Пілсудскага пагражала дзесяць гадоў турмы. У гэты момант знайшліся разумнікі, якія ад звычайнай зайздрасці да хлапца, Юлека абвінавацілі ў прадажніцтве. Добра разумеючы сітуацыю, паны прысталі да страшаўца з прапановай — стаць платным агентам. Цішэўскі выбраў смерць ад былых сяброў (гл. «Мая Джамалунгма», «Маладосць», № 2, 1968 г.).

Перад здатным, адукаваным і самавітым кавалерам Каліноўскім, напэўна, паўставала перспектыва выгоднай жаніцьбы на якой-небудзь памешчыцы, купчысе ці эмансіпіраванай і багатай мяшчанцы. Яму ўсміхалася добра платная служба. А ЁН — чаму так сябе паводзіў? Жыць расхацелася? Пра славу думаў?.. Гэта цяпер бачым Каліноўскага з арэолам вакол яго імя, калі яно стала легендай, а тады пра залаты вяночак ён не мог і сніць.

Давайце перанясёмся на сто дваццаць гадоў назад, калі Кастусь у варожым асяроддзі рабіў крок пад шыбеніцу, пабудзем у яго скуры ды пастараемся зразумець, што за механізм штурхаў мастаўлянца быць вышэй самога сябе? Славалюбства і стаднасць у гэтым чалавеку змаглі б выдатна ладзіць з крывадушнасцю ды клопатамі аб ратаванні ўласнай скуры, аднак ён не захацеў ні сябе ашукваць, ні іншых — паводзіў сябе правільна. Якая сіла штурхала на гэта мастаўлянца?

Сіла — старая, як свет.

Свядомы нармальны чалавек падпарадкоўваецца яшчэ і голасу нейкага вышэйшага пачатку і, бы той аўтаномны матор, штурхае людзей да дзеяння. Пачатак гэты часта ідзе наперакор выгодзе асобы, бывае нават мацнейшы за яе, таму і называем яго — зверхчалавечым.

1984

Даўно за поўнач.

Ля падаконніка з шырокім вітрынным шклом выгодна размясціліся дзве пары. Адзін мужчына меў лысіну і жывоцік, а другі быў хударлявы, з абвялымі на галаве космамі, з перакошанай шыяй. На цэлае пакаленне маладзейшыя за іх ды надта падобныя адна на адну дзве модніцы былі танклявыя і бязгрудыя, а ўсё іхняе адзенне ўвабраў бы, здаецца, і ў жменю; адна валасы мела святлейшыя, другая — цёмныя. У такую пару сутак электрычнасць ззяла на ўсю моц, пустую вулачку з двухпавярховымі старажытнымі мураванкамі агаляла да непрызваітасці, але дзіўнай кампаніі ўсё гэта было нават на руку, адчувала яна сябе ўтульна.

Квартэт спатыкаўся тут не ўпершыню. Сёння мужчыны паміналі друга, таму крывашыі раскладваў на шырокім падаконніку харчы. Галоўная размова чакала іх наперадзе, а лысаватаму надта ж хацелася падзяліцца сенсацыяй, якую насіць у сабе не было больш моцы.

Ка-азік,— пачаў ётт.— Ух, і нарваўся ж я сёння! З'явілася ў майстэрні мая баба, падчысціла зарплату. Правёў яе крыху ды пакіраваў да цябе, каб дамовіцца на вечар — сёння ж роўна трыццаць пяць гадоў з таго выпадку, і мы з табой абодва ў другой змене, затрымацца можам. Захаджу ў тваё атэлье. У прыёмнай тоўпяцца кліенты, і я адразу — у цэх да цябе. А ў калідоры, паміж тэлевізарамі, адгадай, што ўбачыў?..