Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

— Ну, тады давай, бацька, шчыра, што цябе гняце? — мусіў спытаць тады ўжо дзядка напрамую сакратар абкома.

А што мяне, добры чалавек, можа гнясці, кажу ж, усяго хапае, яшчэ і застаецца.

— Вось пра тое, што застаецца, ты і раскажы.

— А што пра гэта гаварыць,— дзядок зусім перастаў цюкаць сякеркай, прыставіў яе, як стрэльбу, да правае нагі, да маленькага жаночага гумавага боціка, які колісь, пэўна, ведаў І глянец, і лак, а цяпер ужо ўсё згубіў, усё выпілі і з'елі росныя ранкі, колкія травы, халодныя туманы; пільна зірнуў у твар сакратару абкома, азірнуўся па сваю хату, бы чакаў адтуль падтрымкі, але не дачакаўся. На хату, на вокны яе зірнулі і госці, у акне ледзь прыкметна калыхнулася фіранка, мільганула старэчая жаўтлявая рука, ці то мо тварык, як рука. I ўсё. 1 гасцям не абазвалася хата. I было ім ужо трохі ніякавата і. прыкра стаяць перад гэтым негаваркім дзядком і яго маўклівай хатай, дагледжаным, сытым, добра апранутым і добра абутым. Але сакратар абкома, пэўна, не прывык, каб апошняе слова было не за ім. I ён пачаў надступацца да дзядка з другога боку.

Век, гляджу, бацька, пражыў немалы, усяго паглядзеўся?

— Уга, добры чалавек, чаго-чаго, а гэтага хапіла.

— I ваяваў?

— I гэтага дабра хапіла. I ваяваў, і партызаніў. I ўзнагароды маю.

— Ну дык вось, давай цяпер так, як партызан партызану: што ў цябе на душы?

— А ты... а вы што, таксама партызанілі? — Дзед узняў вочы ад зямлі, ад сякеры і сваіх гумавікоў, і Мацвей убачыў у яго вачах тую ж самую кропку, што бачыў у вачах сакратара абкома, астуджальную льдзінку, што перамагла яго, вымусіла гаварыць. Убачыў, зразумеў і адчуў, што ж агульнае паміж сакратаром абкома, яго дзедам Дзям'янам і... гэтым дзедам. Вайна. Яны прайшлі аднымі дарогамі, і гэтыя дарогі назаўсёды паядналі і параднілі іх, звязалі іх такім ланцугом, якога ўжо сёння і не знайсці, якога ён, Мацвей, і не ведае. Але гэтая кропка, гэтая льдзінка з'явілася ў вачах дзеда і растала, і, па ўсім, каштавала яна дзеду добра, бо вочы яго адразу ж зачырванеліся і павільгатнелі. Вільготна паплыў і голас яго:

— Ты, відна па ўсім, вялікі чалавек, вялікі начальнік.

— Вялікі, бацька. Вышэй за мяне тут вось нікога і. няма.

— Гэта добра, што ты выбіўся ў людзі. А я вось буракі саджу.

— Таксама няблага, бацька, добрыя буракі?

— Уга, яшчэ якія. Мы вось са старой больш двох не здолеем і падняць. Зямля, торф радзіць пачаў.

— Гэта таксама няблага, бацька. Раней жа тут трыццаць — сорак пудоў хлеба з дзесяціны — больш і не ведалі.

— Уга, трыццаць — сорак, насенне збіралі. А цяпер усё з зямлі само прэ.

— А ты ўсё незадаволены, усё табе мала.

— Мне хапае, гектар калгасных буракоў з бабай узяліся дагледзець. Восенню сабяром, здадзім...

— I заробіце добра.

— Заробім добра, панесці б...

— Вось бачыш, на што ж ты крыўдзішся?

— А і жалюся табе: панесці б.

— Што ж гэта за скарга такая?

— Вось бачыш, адышоў ты ад нашага жыцця, не разумееш.

— А ты паспрабуй усё ж, растлумач.

— Я ж спрабаваў, усё табе сказаў.

— Не чуў...

— Самагонкі мне няма з чаго выгнаць.

— Што?!. Самагонка, мне гаварылі, на Палессі зжыта ўжо.

— З жыта, з жыта самагонка.

Мацвей не вытрымаў, зарагатаў, сакратар абкома зірнуў па яго, мо хацеў асадзіць, але і сам не вытрымаў, таксама зарагатаў. А стары нечакана заплакаў. I сам, пэўна, засаромеўся сваіх слёз, сеў на жэрдкі, рукавом кухвайкі пачаў выціраць вочы. I колькі ні выціраў, не мог выцерці. Слёзы наплывалі і наплывалі, не буйныя, бляклыя, як вочы, у якіх яны параджаліся. Стары хаваў гэтыя свае вочы, пазіраў больш па неба, чымсьці на людзей, бы чакаў цяпер ужо адтуль дапамогі альбо адказу, а мо слаў ён праклёны гэтаму небу, бачыў там таго, хто пакрыўдзіў яго. Але калі і бачыў, і праклінаў, то неяк нязлосна, а хутчэй пакорна, з невялікім дакорам. I дакараў, папікаў больш, падобна, сябе, чаму ён такі маленькі перад гэтым вялікім небам, перад гэтым спякотным сонцам. I глядзець па яго Мацвею было невыносна горка. Ён, здавалася яму, адчуваў у роце, па языку горыч гэтых мутных і бляклых слёз, яны пераціснулі яму горла, шчыпалі вочы, хілілі, гарнулі да дзеда, да яго рук, да яго твару, вачэй. I ён вачыма старога па імгненне азірнуўся вакол сябе, паглядзеў на зямлю, па неба, на сонца і на самога сябе. Смутак, што ўсё часцей і часцей ахопліваў яго, смутак і журба, з якімі ён пачаў ужо звыкацца, прымаць як нейкую існасць, як святло і змрок, адрынулі, наваліўся жах, халодны і спапяляючы адначасова, жах за сябе і перад гэтай слязінкай старога, што плакаў у глыбі Палесся пасярод лета. Жах гэты павялічваўся, мацнеў, бо слязінку гэтую старэчую як бы падтрымлівалі само неба, сама зямля, само сонца. У небе і на сонцы таксама нешта цененька дрыжала, слёзнае і журботнае, нешта патаемнае і грознае, здаецца, крылася ў вусцішна аціхлай маўклівай зямлі, што да далягляду была занята пшаніцаю, да далягляду, за якім ледзь-ледзь згадваўся вымушаны адступіць лес. Шах запасіўся ў Мацвею яшчэ і таму, што ён не разумеў, з-за чаго так нечакана разрумзаўся гэты стары. Ну няхай бы дзіця, жанчына, старая, а то стары, партызан, салдат, гаспадар. I быў ён бездапаможны перад гэтымі яго слязьмі, малады і дужы, магутны не толькі сваёй уласнай дужасцю і маладосцю, але і ўсемагутнасцю тэхнікі, якая была даверана яму. Бездапаможны быў не толькі ён, але і сакратар абкома, які замітусіўся, кінуўся паднімаць дзеда, дастаў з кішэні насоўку, узяўся выціраць яму вочы.