Сяргей Грахоўскі - Выбраныя творы ў двух тамах. Том ІІ

— Насенне ўзыдзе, а каму жаць прыйдзецца? От ты мне скажы. А як урэжуць па азадку дваццаць пяць шампалоў, як некалі ў пана Іваненкі.

— Э-э, калі тое было! Тады ж слабоду па царскім маніхвесце давалі, ды з рук не пускалі. Памятаеш — паткнуліся абрэзаць панскія валокі, а казакі па сцягняках як урэзалі, дык аж цяпер свярбяць. А гэтая слабела напраўдзешная, без цара і без пана. Ты б толькі бачыў: у Бабруйску на Казначэйскай падыходзіць дзяцюк да гарадавога, ды як суне кулаком у храпу, той юшкаю і заліўся. Лахі пад пахі ды драла.

— Як бы там пакуль што ні круцілася, а зямля цяперака наша,— стаяў на сваім малады салдат з пшанічнымі вусамі і з перавязанаю брудным бінтам рукою.

— Наша то наша, але ці будзе з яе каша? От вапрос! — сумняваўся сухенькі дзядок з рэдзенькаю бародкаю, колкімі брывамі і з маленькім, як печаны яблык, тварам. На старым выцертая рудая світа, на тоўста накручаных анучах ледзьве ліпелі лапці. У зубах храпла і свістала маленькая счарнелая люлечка. Не, дзядок не спрачаўся, а толькі ўголас гаварыў пра свае сумненні.

Гаманіў увесь вагон. У дыме ад самакрутак знікалі твары, расплываліся калматыя цені ў авечых шапках, кажухах і світах.

Да гаворкі старога з салдатам прыслухоўваўся чалавек у шынялі, у салдацкіх чаравіках з абмоткамі, у шапцы без какарды. Ён сядзеў у кутку, трымаючы паміж каленяў вінтоўку, пад лаўкаю ляжаў яго зацухмолены салдацкі мяшэчак. Ён здагадваўся, што стары і салдат з іхняй воласці, бо ведаюць пра пана Іваненку і пра тое, як мужыкі ў дзевяцьсот пятым годзе дзялілі панскую зямлю, помняць і казацкія бізуны. Але ні таго ні другога ў змроку пазнаць не мог.

— Дый ці доўга ўседзіць гэтая ўлась? — не сунімаўся дзед.— Дом Раманавых тры вякі стаяў, а Керанскі ледзь паўгода праліпеў. Кажуць, у спадніцы драла даў.

Чалавек у шынялі высунуўся на праход, прыгледзеўся да старога:

— Ці не з Карпілаўкі, дзед, будзе?

— А ты чый жа такі ўгадчык? Пачакай, лічнасць недзе бачыў,— дзядок падаўся наперад.— Эге, ці не Раманаў сынок сыскаўся? Толькі каторы?

— Глядзі ты, пазнаў. Ляксандра я, самы большы.

— Я і то думаю, ці не Салаўёў часам Латышок... У водведкі? А мо, дасць бог, насаўсім?

— Наваяваўся за сябе і за ўнукаў, калі дачакаю. Хопіць!.. Сыты па самую макаўку. Пара за зямлю брацца. А яна, дзед, нашая, і не сумнявайся. Крывёю заплацілі за кожны аршын, а купчую сам Ленін падпісаў.

— Ці не кантужаны ты, што ні мяне, ні старога адразу не пазнаў? — усміхнуўся салдат з перавязанаю рукою.

— Ну канечне, Анупрэй! — ляпнуў Аляксандр салдата па плячы.— Дзе ж цябе, чорта, пазнаеш: завусацеў, перапаў, толькі нос ды вусы тырчаць. Як гэта табе собіла нарвацца на дурную кулю?

— Эт, ерундовіна. Кукса гэтая ў мяне мудрэй пропуска, каму не тыцну — дарогу дае. Цяпер дадому па чыстай. Тры гады са смерцю ў жмуркі гуляў. Пара старым памагчы і самому на ногі ўзбіцца.— А я, брат, сёмы год як з дому,— памаўчаў, уздыхнуў.— Дзе цяпер той дом, сам не ведаю.

— Ха, чашы пра-а-менька ў Харомнае. Стары з Ганнаю ды Марылькаю на пачатку вайны туды перабраліся,— сказаў дзядок з рэдзенькаю бародкаю.— Яго пан з Хлебавай паляны прапёр. А колькі ён там, гарэтнік, карчоў папаварочваў, колькі карэнняў пападраў, зямлю, як пух, вырабіў, а яго каленам пад зад — і ўвесь табе лад. Дык ён у Гатальскага цяпер з траціны петуецца. З дачкою ўпрэгліся, а сыны за веру, цара і ацечаства ў акопах крываваю юшкай умываюцца.

— Цяпер і я бачу, што гэта дзядзька Цярэшка. Змарнелі ж вы нешта. Каб так дзе сустрэў, дык хоць забі не прызнаў бы.

— Дзіва што змарнеў. Не з вяселля, браце, еду. Дзесяць месяцаў вошы ў бабруйскай цюрме прудзіў. Баланды з тараном пасёрбаеш, сухара згрызеш, а дровы цэлы дзень рэж.

— За што ж гэта вас? — запытаў Аляксандр.

— Каб жа ведаў за што! Ат, за пусты мех, а ў мяху смех. Прысукаўся Урангеляў гіцаль з двара, бытта хвойку ў панскім лесе спусціў, каб з яго сукравіцу пускалі. І павалаклі Цярэшку ў казённы дом. Каб жа сядзець! Пасядзеў бы ўжо, хоць аддыхнуў бы за свой век. Дзе ты бачыў! Трасцу ўседзіш — ускочыць у камеру стражнік і давай сашкаю ад патыліцы да галёнак хвастаць. Дальбог, мужчынкі, не пры вас кажучы, шкура, як на сабаку трашчыць, хоць на бубен нацягвай. І трэба ж такое шчасце! Якраз перад тым, як Мікалашку скінуць, упяклі аж на тры гады. Тых, што проці цара гаварылі і афішкі падкідалі, павыпускалі, а мне кажуць: «Сядзі, зладзюга». От і сядзеў.

— Хто ж цябе выпусціў, дзед? — запытаў Аляксандр.

— Хто? Хто? Дай ім бог здароўечка, бальшавікі. І трэба ж якраз сну прывярзціся. Ні з таго ні з сяго гарачымі аладкамі запахла і бытта старая снедаць катурхае. Ускочыў, аж дулю пад нос — цюрма, братачка, цюрма. Ні аладак, ні бабы. Ужо і вывіднела, а пад'ёму не звоняць, пайку не даюць і на работу не гоняць. Паўставалі, у дзверы гасім — хоць бы табе жывая душа азвалася. Чуваць толькі бегае нехта па калідоры. Пагрукалі крапчэй, аж завала — бразь. Ускаквае ў камару нейкі чорненькі, от такенькі, не больш за мяне, у хромавым каптаніку і шапка ўся шкураная. Ага, дальбог, не брашу. Ускаквае і кажа, дай яму доўгі век, «Выходзьце, кажа, з вяцічамі. Слабода, кажа, таварышы. Новы пераварот у Піцеры. Самы глаўны бальшавік, бытта, бумагу выпусціў, што слабода ўсім. І яшчэ, праўда ці не, але казаў, што зямля — мужыку без усялякага там выкупу, а хвабрыкі — масцеравым за так аддадуць. Ета, казаў, Савецкая ўдасць завецца. А цэрквы і цюрмы, кажа, трэба зраўняць з зямлёю. Ну, цюрмы я сам бы ўсе папаліў, а што ім цэрквы зашкодзілі? Без бога, як той казаў, ні да парога. Без веры чалавек, як гавяда бязрогая.