Сяргей Грахоўскі - Выбраныя творы ў двух тамах. Том ІІ

— З бальніцаю мы падтрымлівалі сувязь праз Браніславу Аляксандраўну: перапраўляла яна нам медыкаменты, бінты і гіпс. Аднойчы пераказала, што немцы сагналі ўсіх яўрэяў на вуліцу каля лазні і збіраюцца іх пастраляць. Асабліва стараўся Касоўскі — лазіў па гарышчах, скідаў адтуль дзяцей і старых і толькі ніяк не мог знайсці сляпога Зяму. Андрэй помніў высокага чарнявага хлопца, разумнага і дасціпнага ў гаворцы. Ён усё ведаў, пра ўсё мог расказаць, аб кожнай падзеі і кнізе меў сваю думку. Сотні пудовых тамоў з наколанымі старонкамі ён прачытаў сваімі тонкімі чулымі пальцамі. Ён рабіў самыя звонкія мандаліны і скрыпкі, а калі іграў, здавалася, сама душа гаворыць. У яго аднагодкаў было няпісанае правіла — кожны дзень заходзіць да Зямы, і не з пустымі рукамі. Прыносілі новыя кнігі, цікавыя артыкулы, свежыя часопісы — і гадзінамі чыталі невідушчаму таварышу.

А калі з'язджаліся на канікулы студэнты, хата Чэрніных ператваралася ў маленькі клуб, у ёй ніколі не зачыняліся дзверы, не змаўкалі гаворка, музыка, жарты і песні. А вечарамі бралі Зяму пад руку і ўсёю кампаніяй гулялі па адзінай брукаванай вуліцы. Штодзённа ў Зямы бываў і Андрэй. Ён расказваў пра літаратурныя вечары ў іхнім інстытуце, пра выступленні беларускіх і яўрэйскіх пісьменнікаў, пра Чарота і Харыка, пра Зарэцкага і Давіда Бергельсона.

Пасля ўсё гэта ў сваім паклёпе Касоўскі назваў «зборышчамі» і «нелегальнымі сходамі ворагаў народа, якіх узначальваў Далініч». Яму, відаць, удалося некага запалохаць, і той падпісаў, што белае было чорным.

Зноў усё прамільгнула ў Андрэевай памяці. Адзін эпізод змяняў другі, без лагічнай паслядоўнасці ўспаміналася даўно забытае. Выразна ажывалі абліччы сяброў юнацтва, усмешкі і нават галасы.

А доктар гаварыў і гаварыў:

— Касоўскі ведаў кожнага ў мястэчку і выслужваўся як толькі мог. Кожны яго поспех аплачваўся чалавечым жыццём. Яму і ўдалося знайсці Зяму аж у Зарэччы, у канапляным стажку. Хтосьці яму туды прыносіў піць і есці, але ён нікога не выдаў. Пазней усе казалі, што яго туды адвяла і схавала Броня, але гэта ведалі толькі яны ўдваіх. Зяму расстралялі разам з усімі каля Мыслачанскай гары,— Доктар памаўчаў, відаць, падбіраючы больш асцярожныя словы.— Хутка забралі і Браніславу Аляксандраўну. Яе доўга мучылі, білі і марылі голадам, потым адправілі ў лагер. Больш яе ніхто нідзе не бачыў. Маці яе памерла толькі летась. Яна да апошняга дня шукала і верыла, што дачакаецца дачку. Куды мы толькі ні пісалі, дзе ні шукалі. Адказ быў адзін: «Не значыцца».

Аляксандр Сцяпанавіч устаў, прайшоўся па пакоі, паклаў Андрэю на плячо руку:

— Вось так, Андрэй Аляксеевіч, такія сумныя навіны... Яна заўсёды ўспамінала вас, чакала, верыла, што вернецеся, казала, каб ведала куды, паехала б следам за вамі. Шкада, што не дачакалася.

— А куды дзеўся гэты Фама?

— Злавілі яго недзе ў Чэхаславакіі, а судзіць прывезлі сюды. Людзі прасілі: «Дайце нам, мы яго самі асудзім». Тады замест чатырох прыставілі шэсць канваіраў, і ён хаваўся за іх спіны. Далі 25 гадоў, а пасля была амністыя.

Мабыць, недзе жыве і лічыцца добрым чалавекам, ходзіць да суседзяў у госці і расказвае, як пакутаваў у акупацыі, а тут шыбеніца плача па ім.

Яны абодва маўчалі. Андрэй памешваў халодны чай, а доктар хадзіў па пакоі, пасля спыніўся і сказаў:

— Ведаеце, Андрэй Аляксеевіч, па-мойму, шчаслівы толькі той, хто можа заўсёды адкрыта глядзець кожнаму ў вочы, каго ніколі не мучыць сумленне і страх перад людзьмі, а людзі — самы справядлівы і грозны суддзя. Пабаяліся ж вас тады судзіць пры народзе, нават пісем баяліся вашых, схавалі ад усіх. Добра, што ўсё гэта мінула і ніколі не вернецца.

Андрэй падзякаваў доктару, і яны разам выйшлі на ганак. На бальнічным двары расла густая трава і цвілі чырвоныя півоні. Дрыжалі лісты на высокай ерабрыстай таполі, пахла нарцысамі і тапалёваю смолкаю. Андрэю здалося, што ён вярнуўся ў сваё дзяцінства.

— Доўга думаеце прабыць у нас? — спытаў Аляксандр Сцяпанавіч.

— Заўтра яшчэ пахаджу па знаёмых сцежках і паеду.

Але ні заўтра, ні паслязаўтра ён нікуды не паехаў. Да яго прыходзілі даўнія знаёмыя і далёкія родзічы, запрашалі ў госці адразу ў некалькі хат. А матчына стрыечная сястра са слязьмі на вачах папракала:

— Гэта ж трэба, прыехаць дадому і жыць у гасцініцы. Ці мала наваляўся за свой век? Хіба ж месца ў нас няма? Не чужыя ж мы.

Праўда, усе былі свае. І Андрэю захацелася пажыць у хаце, дзе пахне сырадоем, агуркамі і кропам, а па начах трашчыць цвыркун. Хацелася адчуць цяпло печы, пахі і гукі далёкага маленства.