Васіль Зуёнак: Паіміж небам і зямлёй

А для паўнаты карціны — дадайце яшчэ цітры шок, маскоўскі: як ганялі нас ад адных рэстаранных дзвярэй да другіх ля гасцініцы «Расія», і ніхто не хацеў звярнуць увагу на нашу згаладалую і змарнелую пасля доўгай дарогі «кампанію», усе кудысьці пасылалі, далей ад сябе, — сядзелі такія размораныя спякотай афіцыянткі — абыякавыя, нібы ўкормленыя: коткі, што даўно забыліся, дзе і як лавіць мышэй.

Гучыць увушшу — пасля цішыні і немітуслівасці нью-йоркскіх магазінаў — такі мілы і знаёмы голас прадаўшчыцы (тут жа — у Нью-Йорку!) пастпрэдаўскай лаўкі: «Поставьте (положите) товар на прилавок!..» — з інтанацыяй «пресечения» ў табе патэнцыяльнага злодзея.

Адкуль гэта ўсё? Калі ж запануе ў нас дыктатура спажыўца, пакупніка, кліента?.. «Очень интересно, — як сказаў бы Уладзімір Лявонцьевіч Бядуля, — с точки зрения социально-экономической...»

Сапраўды, няўжо не парадаксальна, няўжо не абсурд, што вытворчасць тавараў шырокага ўжытку (як і наогул прамысловасць), сфера абслугоўвання наша да апошняга часу працавала не на спажыўца, не на канкрэтнага чалавека, а на план, на абстрактную лічбу, накрэсленую рукою міністэрскага чыноўніка? І калі мы бачым на складах і на прылаўках «залежы» нерэалізаванай прадукцыі, тавараў - нікому не патрэбнай «матэрыялізацыі» тых лічбаў, горы сапсаванай такім чынам дыхтоўнай сыравіны, — то чаму ж гонімся за лішнім працэнтам, чаму ўзводзім яго ў абсалют, не пытаючыся думкі ў чалавека, закрываючы вочы на яго інтарэсы і попыт?

Вытворчы, гандлёвы дыктат прыніжае асобу. Ды нават і цэлыя калектывы ставіць у бязвыхадна-залежнае становішча. Мне расказвалі ў маім родным саўгасе, як прадпісалі гаспадарцы выкупіць, забраць са склада райсельгастэхнікі торфапагрузчык і сенакасілку — нікому не патрэбныя, тэхнічна ўстарэлыя, недасканалыя і дарагія агрэгаты. Яны так і зваляліся на гаспадарчым двары, ператварыліся, не папрацаваўшы, у металалом, аднак жа: нехта іх зрабіў, прыслаў па нейкай разнарадцы — і забірай, будзь ласкаў, інакш і чагосьці іншага, больш патрэбнага, не атрымаеш, калі заўпарцішся...

Пасля зялёнага пояса азёрна-паркавага Мінеапаліса — з шырокай плынню Місісіпі (хай сабе і абмялелай з-за працяглай і знясільваючай засухі) і з мініяцюрнай, накшталт ручаіны, Мінегагай (зусім ужо абязводненай, дзе скульптурны Гаяватэ, герой паэмы Лангфэла, пераносіць каханую не цераз бурны паток, а праз уяўнае толькі рэчышча, дзе сухія вадаспады ашчэрыліся перасмяглымі камянямі) — мы апынуліся ў чэраве Нью-Йорка, пад каўпаком сізавата-едкага смогу. Я быў ужо падрыхтаваны да гэтага кантрасту папярэднім знаёмствам, але і мне, як дзіўная паэтычная казка, успаміналася Мінегага... Успаміналася гэтае «вільготнае» вымаўленне: «Міне-га-га» — «ha»-«ha» —: не як наша, беларускае, лёгкае, нібы ўзмах крыла ў паветры, а глыбокае, гарлавое, быццам крык гуся. Успаміналася, як усплёск асвяжальнай хвалі, слова «лэйк» — возера.

Кампенсавалася, праўда, гэтая настальгія вячэрнім падарожжам на пароме з Манхэтэна на суседні востраў і канцэртам «на вадзе» — «філарманічнай» залаю служыла нейкая спісаная з кабатажных дарог пасудзіна і прычаленая да берага, каб паслужыць музам. У выкананні трыо гучалі Бетховен, Мендэльсон, Шапэн, а насупраць, праз Істрывер. у такт хвалям і галасам скрыпкі, віяланчэлі, раяля пагойдваліся вячэрнія агні небаскробаў... Добрую службу займела баржа, добрую, рамантычную паслугу аматарам музыкі прыдумалі вынаходлівыя людзі.

Кантрасты Нью-Йорка ўражвалі на кожным кроку. Пасля залітых электрычным агнём, вышынных, матэматычна і архітэктура разлічаных і ўзважаных небаскробаў з асаблівай пачварнасцю глядзелі ў вочы пустыя, з выбітымі шыбамі вокны закінутых — таксама не маленькіх — некалі жылых будынін Гарлема. Гаспадары-домаўладальнікі. падлічылі: здаваць тут кватэры беднякам няма ніякага сэнсу — утрыманне дамоў не пакрываецца кватэрнай платай. Вось і пустуюць дамы — цэлыя кварталы гмахаў, мёртвых, бязлюдных. Цяжкае, жудаснае відовішча. І, як рэха, павісала без адказу пытанне-роздум Уладзіміра Лявонцьевіча Бядулі: «А как это выглядит с точки зрения здравого смысла? - такая жилплощадь пропадает...»

Шмат успамінаў ускалыхнулася, калі ступіў я цераз парог будынка Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, дзе ў 1985 годзе ў складзе дэлегацыі БССР удзельнічаў у рабоце 40-й сесіі Генеральнай Асамблеі. Зараз панавала тут цішыня — летнія канікулы. Толькі рэдкія купкі экскурсантаў парушалі спакой...

А тады — усё віравала, бурлілі дыпламатычныя паядынкі. Ды і час яшчэ быў такі — калі прэзідэнт ЗША называў нашу краіну «імперыяй зла», калі да новых падыходаў у міжнародных адносінах было столькі завалаў і перашкод...