Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Але зараз я, усё ж, не пра адзін радок, а пра адзін верш: «Яма ў канцы XX стагоддзя» («ЛІМ», 15 ліпеня 1994 г.).

Дык вось:

Заўважаю адразу ёмісты, змястоўны гукапіс: стагоддзя - ГУДЗЕ, ГРЫМІЦЬ - аГРАмада, прыЧАПіў - ПАЧвары (з гэтай люстраной, як рэха, адваротнасцю, вяртаннем наадварот: чап — пач, як, дарэчы, і не такое прыкметнае «перасяленне» («пераскок») гукавое і, пэўна ж, небязмэтнае, часцінкі «ры» з пачатку аднаго слова на заканчэнне другога...); потым: РУшацца — гРУкатам (ды плюс яшчэ Страшным)...

А далей — верш-метафара разгортваецца, вырастае...

«На крутым павароце»... «упаў мой вагон у глыбокі адхон, і душа раз'ядналася з целам»... Аднак:

Безвыходнасць, пустэча. Апакаліптычная? Чарнобыльская?.. Адказу няма. Толькі капае чалавек яму. І зноў жа: сябе пахаваць? ці гэты зруйнаваны свет?.. Пытанні, пытанні... (У мяне, зразумела. І гэта добра: пытанні без гатовых адказаў — перадумова паэзіі, тое, што і чытача робіць сааўтарам: пытанні будзяць маё чытацкае ўяўленне, «уключаюць» у працу думку і душу).

І — «раптам шэрая мышка-палёўка глядзіць на мяне»... «маленькімі бубкамі-вочкамі»... «быццам пытае: «Вярнуўся? вярнуўся?.. У норках маіх — зернейка, зернейка, хопіць нам на дваіх...» Вось дзе яна — надзея на вяртанне да жыцця: у адным-адзіным «зернейку»...

Зернейку спагады...

Як па мне, то, мабыць, і хапіла б для верша гэтага «мышынага вочка». Але ж нешта «пацягнула» паэта на «апошнюю страфу» — «зняць» мае чытацкія пытанні ці што? А можа, лепей было б, каб яны засталіся са мною?.. Аднак — пацягнула. Як на «апошнюю чарку», «аглаблёвую»... Быццам «усё выпіта», хоць і не дапіта, а яшчэ хочацца нешта «ўзяць для душы», дагаварыць, давесці, здаецца, самае галоўнае...

А бывае — і часцей за ўсё — яно ўжо сказана? І не трэба высільвацца... Але ж уздымны чад натхнення!.. Ды і, зрэшты, апошняе слова за паэтам. Астатняе — засведчана няхітрай мудрасцю аднаго аўтара (з творча-рэдактарска-цэнзарскага фальклору): «Ведаеш, як напісаць, то вазьміся і напішы. А маё не чапай...»

І яшчэ адно маё чытацкае «адкрыццё», а дакладней, пра тое, як я «шукаў» у гэтым вершы рыфму. З самага пачатку і не думаў пра яе (сведчанне сапраўднай паэзіі — калі не заўважаеш «формы») — проста чытаў. А на апошняй страфе, саткнуўшыся на яе «патрэбнасці» ці «непатрэбнасці», раптам «адкрыў», што яна без рыфмы:

Ну, без рыфмы дык без рыфмы — што ж тут дзіўнага... Але вярнуўся да пачатку. І першая страфа без рыфмоўкі. Праўда, тут «працуюць» сугуччы, пра якія ўжо гаварылася, і, мабыць, не горш за рыфмы. У другой страфе першы радок «падаў» голас апошняму, чацвёртаму: «ляцелі — целам»; другі і трэці радкі ад рыфмы адмовіліся (насуперак чаканню!.. — І «адсутнасць», магчыма, «прагучала» мацней, чым «прысутнасць»). У трэцяй страфе рыфма перакрыжавалася: першы радок перагукваецца з трэцім ды яшчэ з дадатковым падгалоскам у чацвёртым радку (унутранай рыфмай): «цела - трымцела — хацела»... Другі і чацвёрты радкі «ціхенькім» асанансам (Ціха — пусцілі) як бы рыхтуюць нас да страфы чацвёртай, дзе гэты прынцып рыфмоўкі загучаў «на ўвесь голас»: «горла — горкі, радзіму — дзікі»...

Такое вось каларытнае рознагалоссе атрымалася: ад поўнай рыфмы да поўнай яе адсутнасці... А галоўнае... галоўнае — «мышынае вочка»! Яно свеціцца з верша...

Паэт — гэта лёс. Формула класічная. Ісціна неабвержная. І не толькі для паэзіі як літаратурнага жанру, але і наогул для мастацкай творчасці. Для рэалізацыі сваёй прыродны дар, божы праменьчык, мусіць знайсці перасячэнне з лініяй лёсу. Лёсу, наканаванага не стракатасцю анкетных штампаў, а духоўнымі папаўненнямі, вехамі на рубяжах жыцця і смерці, болем і радасцямі, адкарбаванымі ў сэрцы мастака.