Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Чалавек, пакалечаны вайною, і яшчэ больш знявечаны і занядбаны паваенным побытам, ён быццам прывык да паблажлівага стаўлення добра ўладкаваных і больш удачлівых літаратурных равеснікаў і рэдка перад кім адкрываўся. Калі ж бачыў ці адчуваў насмешку, то імгненна хаваўся ў блазенскую ракаўку, як бы адсяканні ыся паратоўным: «Ат, што ты возьмеш з гэтага Лупсякова...» (Гэтак ён і наогул знікаў на тры-чатыры месяцы, каб мець «камандзіровачны» начлег дзе-небудзь на дняпроўскай кручы, ці ў стозе сена альбо ў свежазгрэбленай, яшчэ валкаватай, але ж і духмянай затое, мурожнай капе.)

Ён мне чамусьці даверыўся адразу. Напэўна, адчуў і ўвагу, і непадробленую павагу. Я, свежанькі супрацоўнік газеты «Піянер Беларусі», уладальнік журналісцкага дыплома і аўтар некалькіх друкаваных вершаў, што казаць, упершыню так блізка і непасрэдна спаткаўся з пісьменнікам, які да мяне прыйшоў з просьбаю надрукавацца... Пісьменнікам — ды не абы-якім! — апавяданні якога я чытаў яшчэ ў пачатковай школе (кніжачка тая, 1947 г. выдання — «Мост» — прыдбаная мною ў сельскага паштальёна, захоўваецца ў мяне і цяпер...). І таму «ролі» нашы як бы памяняліся: я, зялёны «кансультант», лавіў кожнае слова пісьменніка, а ён, відаць жа, маючы патрэбу каму-небудзь паспавядацца, — можа нават як сыну, — расказваў паціхеньку, быццам баючыся, каб яшчэ хто не пачуў (сталоў у рэдакцыйным пакоі было ажно чатыры) і не засмяяўся: маўляў, Лупсякоў ён і ёсць Лупсякоў...

Паўтару: апавяданні ягоныя мяне ўражвалі. Не ўсё я тады, зацыклены і зацыкляваны «гераічнай» прозай майго юнацкага чытання, мог патлумачыць нават сам сабе, але: найлепшыя старонкі лупсякоўскіх, не надта аб'ёмістых, кніжак, што называецца, бралі за жывое...

Гэта ўжо з часам прыходзіла разуменне: на літаратурным палетку Лугісякова прабіваліся парасткі той самай «акопнай праўды», якая неўзабаве мелася вывесці ў авангард «ваеннай» літаратуры Васіля Быкава. Ад рапартаваў апісальніцтва Мікола Лупсякоў прабіраўся да таямнічых глыбіняў чалавечай сутнасці, зазіраў у душу «акопнага» чалавека, а па вялікім рахунку — чалавека жывога, а не надуманай белетрызаванай схемы...

Вось гэтае «прадчуванне» быкаўскай прозы — у псіхалагічным малюнку, што сапраўды па-майстэрску выкананы Лупсяковым: «Калі налёт скончыўся, Плешчавеня (галоўны герой апавядання «Пераправа». — В. З.) азірнуўся і застыў у здзіўленні. Сонца, якое к таму часу ўзнялося над зямлёю, здалося яму пасля пылу і дыму цёмным...

...Ворагі падыходзілі ўсё бліжэй і бліжэй. Паўзлі групамі і па адным. Паблісквалі каскі, палохалі нажы на вінтоўках. А ён сядзеў, сабраўшы ўсю сваю волю, і толькі скулы хадзілі па бледных шчоках. Трохі як бы алавяныя вочы часам пачыналі ўзбліскваць жыццём. Над траншэямі ўвесь час пасвіствалі кулі. Пра сябе ён даўно не думаў. Ён нават не існаваў як бы. Але ў гэтым як бы неіснаванні хавалася праўда бясконцасці свету і жыцця, якую ён яшчэ няясна, але пачынаў адчуваць...»

Гэта — перад смерцю... Так бывае: яшчэ ўсведамленне не ўключылася, а вечнасць шэпча свой тастамент...

І якое эканомнае, і якое насычанае пісьмо... І якое дакладнае ў сваёй праўдзівасці — перад подыхам смяротнага наканавання...

І як тут не прыгадаць Льва Мікалаевіча Талстога і князя Балконскага з яго адчуваннямі-думкамі, цяжка параненага, пад халоднымі зорамі раўнадушна-чужога неба...

Той раз на маім стале ляжаў новы рукапіс Міколы Лупсякова — пакамечаныя, зашмальцаваныя на перагібах аркушы. Але гэта быў сапраўдны рукапіс — не з машынкі, а з-пад рукі: запоўнены няроўнымі радкамі, хімічным алоўкам, на шэрым фоне іншы раз праступалі фіялетавыя словы ці асобныя літары, відаць, Мікола Радзівонавіч у творчым імпэце, каб грунтоўней зафіксаваць адчутае, падсліньваў алоўкавы стрыжань... А можа і кроплі дажджу падалі на паперу ці раса абсыпалася...

Апавяданне было, як гэта па-ш калярску класіфікуецца, навукова-фантастычнае, з нейкай дагістарычнай эпохі (гераіня, помніцца, мела кароценькае імя — Ія, а можа, нават і проста І), але ўсё ў ім дыхала беларускім лесам, сенажаццю. Хутчэй і пісалася яно дзесьці пад стогам сена, бо паміж папяровых лісткоў нечакана трапілася і Люцінка падсохлай дзяцеліны...

З гэтага і ўспыхнула тое сарамяжлівае, нібы выбачэнне, прызнанне-«пахвальба» пра знойдзенае на лугах-санцадолах параўнанне: матылькі — лятаючыя кветкі...

Ціхая ўсмешка радасці... Яна засвяцілася зноў перада мною, калі праз трыццаць год я вычытаў у «Жэньшэні» Міхаіла Прышвіна: «летели бабочки, похожие на летающие цветы...»